Wyrok SN z dnia 6 sierpnia 2014 r., sygn. I CSK 592/13

Zachowanie wymierzone w osobe najblizszą darczyncy, obiektywnie naganne i z racji swojego charakteru w sposób oczywisty uderzajace w jego dobra i emocje, może stanowić podstawę do odwołania darowizny.

Gazeta Prawna nr 245/2014

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)

SSN Jan Górowski

SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)

w sprawie z powództwa J. S. przeciwko W. F. o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 6 sierpnia 2014 r., skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Okręgowego w W. z dnia 11 marca 2013 r.,

1. uchyla zaskarżony wyrok w części zmieniającej wyrok Sądu Rejonowego w G. (pkt I) poprzez uchylenie wyroku zaocznego w zakresie orzeczenia o zobowiązaniu pozwanego do złożenia oświadczenia woli i rozstrzygnięcia o kosztach (pkt I i III wyroku zaocznego z dnia 16 kwietnia 2009 r.) oraz w części orzekającej o kosztach procesu i kosztach pomocy prawnej (pkt III i IV) i w tym zakresie przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w W., pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego;

2. oddala skargę kasacyjną w pozostałej części.

Uzasadnienie

Powódka J. S. wniosła o zobowiązanie pozwanego W. F. do złożenia oświadczenia woli o zwrotnym przeniesieniu na nią udziału we własności nieruchomości położonej w P. w związku z odwołaniem darowizny tego udziału z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego. Powódka powołała się na naganne zachowanie pozwanego polegające na nadużywaniu alkoholu, agresji, znęcaniu się fizycznym i psychicznym nad rodziną, kradzieży pieniędzy ze wspólnego konta pozwanego i jego żony oraz usiłowaniu zabójstwa żony, będącej córką powódki. Wyrokiem zaocznym z dnia 16 kwietnia 2009 r. Sąd Rejonowy w G. uwzględnił powództwo oraz zobowiązał pozwanego do wydania powódce nieruchomości z dniem zawarcia umowy przeniesienia własności. Po rozpoznaniu sprawy na skutek sprzeciwu pozwanego wyrok zaoczny został utrzymany w mocy orzeczeniem Sądu Rejonowego z dnia 16 listopada 2011 r., od którego wniósł apelację. Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 11 marca 2013 r. apelację tę uwzględnił - zmienił wyrok Sądu Rejonowego w ten sposób, że uchylił wyrok zaoczny i oddalił powództwo, oddalił apelację pozwanego w pozostałej części oraz orzekł o kosztach postępowania. Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły ustalenia zgodnie z którymi powódka umową darowizny z 8 października 1985 r. darowała córce i zięciowi - B. i W. małżonkom F. do wspólności majątkowej małżeńskiej część swojego udziału w prawie wieczystego użytkowania nieruchomości położonej w P. przy ul. S. 28, wynoszącą 1/4 wraz z tożsamym udziałem we własności znajdujących się na tej działce zabudowań. Prawo użytkowania wieczystego zostało w 1998 r. przekształcone w prawo własności. Do 1991 r. małżonkowie F. wybudowali na tej nieruchomości dom, w którym zamieszkali z dwiema córkami. W drugim budynku na tej samej działce mieszkała powódka. Począwszy od 2000 r. pozwany zaczął systematycznie nadużywać alkoholu, stał się agresywny, wszczynał awantury o błahe rzeczy, zaniedbywał obowiązki domowe, w tym opiekę nad swoja matką. Jego postępowanie w stosunku do żony i córek w okresie między czerwcem a grudniem 2006 r. zakwalifikowane zostało przez sąd karny jako znęcanie. Pozwany popadł w konflikt również z powódką, której przestał pomagać i do której zwracał się w ordynarny sposób, gdy stawała w obronie córki i wnuczek. W rezultacie powódka bała się odwiedzać córkę i wnuczki. Kulminacją negatywnych zachowań pozwanego było przywłaszczenie przez niego w dniu 9 grudnia 2006 r. pieniędzy zgromadzonych na wspólnym koncie bankowym jego i jego żony w kwocie 225 551,97 zł oraz spowodowanie w warunkach ograniczonej poczytalności w dniu 22 lipca 2007 r. w zamiarze ewentualnym ciężkiego uszczerbku na zdrowiu B. F., poprzez ugodzenie jej nożem w lewą okolicę lędźwiową, którego skutkiem była rana kłuta okolicy lędźwiowej drążąca do lewej nerki z krwawieniem okołonerkowym i masywnym krwotokiem lewej nerki, stanowiąca chorobę zagrażającą życiu i stanowiąca przyczynę operacyjnego usunięcia nerki. Postępowanie pozwanego w stosunku do córki i wnuczek powódki, a przede wszystkim zdarzenie z 22 lipca 2007 r. skłoniło powódkę do złożenia pozwanemu w dniu 28 stycznia 2008 r. oświadczenia o odwołaniu darowizny i wezwania go do powrotnego przeniesienia na powódkę przypadającego mu udziału w nieruchomości przy ul. S. 28. Sąd Rejonowy uznał, że darowizna może być odwołana nie tylko wtedy, gdy akty niewdzięczności skierowane są bezpośrednio przeciwko darczyńcy, ale także wówczas gdy skierowane są przeciwko bliskim darczyńcy i w ten sposób dotykają go pośrednio. Sąd Okręgowy stanął natomiast na stanowisku, że zgodnie z brzmieniem art. 898 § 1 k.c. rażącą niewdzięczność stanowić może tylko takie zachowanie obdarowanego, które jest skierowane przeciwko darczyńcy, przepis ten mówi bowiem o rażącej niewdzięczności względem darczyńcy. Takiej niewdzięczności nie stanowią zwykle działania skierowane przeciwko osobie trzeciej, chyba że podjęte zostały z zamiarem pokrzywdzenia darczyńcy. Rozwiązanie ustawowe opiera się na założeniu, że obdarowany powinien zachować wdzięczności w stosunku do donatora. Zdaniem Sądu z samej natury niewdzięczności wynika jej kierunkowy charakter, wymierzony w darczyńcę. Zamiaru pokrzywdzenia powódki Sąd odwoławczy nie dopatrzył się w ugodzeniu przez powoda nożem jej córki. Sąd Okręgowy wskazał też kolejną przyczynę uniemożliwiającą, jego zdaniem, uwzględnienie powództwa - zwrócił uwagę, że przedmiotem darowizny było prawo do niezabudowanej nieruchomości, na której małżonkowie F. zbudowali następnie dom, wobec czego - w świetle art. 408 § 3 k.c. - powódce nie służyłoby roszczenie o zwrot korzyści w naturze (z uwzględnieniem przekształcenia użytkowania wieczystego w prawo własności), a jedynie ewentualne roszczenie o zwrot równowartości tej korzyści. Sąd Okręgowy stwierdził ponadto, że orzeczenie sądu pierwszej instancji wykroczyło ponad żądanie pozwu, nakazuje bowiem pozwanemu wydanie nieruchomości powódce, czego powódka się nie domagała. Od wyroku Sądu drugiej instancji skargę kasacyjną wniosła powódka, wyrok ten zaskarżając w części, tj. w zakresie, w jakim zmieniony został wyrok Sądu Rejonowego (pkt I) i w części orzekającej o kosztach procesu (pkt IV). W skardze opartej na obu podstawach z art. 398 § 1 k.p.c. zarzuciła naruszenie art. 328 § 2 k.p.c., a także niewłaściwą wykładnię i zastosowanie art. 898 § 1 k.c., art. 898 § 2 zd. 1 k.c. w zw. z art. 405 k.c., art. 898 § 2 zd. 1 k.c. w zw. z art. 408 § 3 k.c. Na tej podstawie wnosiła o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego w punkcie l i IV oraz przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania; ewentualnie o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego w zaskarżonym zakresie i jego zmianę poprzez oddalenie apelacji i orzeczenie o kosztach postępowania według norm przepisanych. W odpowiedzi na skargę pozwany wnosił o jej oddalenie.