Wpis nieruchomości do ewidencji zabytków bez zapewnienia ochrony prawa własności tej nieruchomości jest niekonstytucyjny

Trybunał Konstytucyjny orzekł w wyroku z 11 maja 2023 r., że art. 22 ust. 5 pkt 3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w zakresie, w jakim ogranicza prawo własności nieruchomości przez dopuszczenie ujęcia nieruchomości jako zabytku nieruchomego w gminnej ewidencji zabytków, bez zapewnienia właścicielowi gwarancji ochrony prawnej przed dokonaniem takiego ograniczenia, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.

Trybunał Konstytucyjny wskazał, że każde ograniczenie praw ekonomicznych wynikających z art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP powinno zachować formę ustawową, być niezbędne i funkcjonalnie związane z realizacją wartości wynikających z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, nie naruszając przy tym istoty ograniczanych praw - ograniczenia praw ekonomicznych muszą spełniać test proporcjonalności.

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego:

• włączenie nieruchomości do gminnej ewidencji zabytków powoduje istotne ograniczenia w zakresie korzystania z prawa własności, w szczególności zobowiązuje do uzgadniania z wojewódzkim konserwatorem zabytków decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o pozwoleniu na budowę, decyzji o pozwoleniu na rozbiórkę oraz decyzji o zatwierdzeniu projektu budowlanego, co wynika z ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz z ustawy prawo budowlane;
• zestawienie ze sobą kształtu regulacji art. 22 ust. 5 pkt 3 ustawy o ochronie zabytków, w rozumieniu nadanym wykładnią sądów, ze wskazanymi wzorcami kontroli, wskazuje, że kształt ten nie jest niezbędny do ochrony interesu publicznego, a efekty tej ochrony nie pozostają w dopuszczalnej proporcji do ciężarów nakładanych na właścicieli nieruchomości;
• właściciel nieruchomości, dowiadując się, że nieruchomość ma zostać wpisana do gminnej ewidencji zabytków, nie ma możliwości w postępowaniu administracyjnym zająć stanowiska oraz zakwestionować działań przez organ administracji w porozumieniu z konserwatorem, dlatego regulacja w tym zakresie powinna być bardzo precyzyjna, a zastosowane kryteria przejrzyste, z uwagi na bardzo pojemną definicją ustawową „zabytku”, co tworzy szerokie pole administracyjnego uznania;
• szczególna wartość jaką jest ochrona dziedzictwa narodowego, w tym ochrona zabytków, wyrażona w Preambule do Konstytucji oraz w art. 5 i 6 Konstytucji RP, nie musi przeciwstawiać się zasadzie ochrony własności pod warunkiem racjonalnego i proporcjonalnego wyważenia dóbr przez prawodawcę.

Redakcja INFORLEX