Mało sprawiedliwego procesu w sprawach o wykroczenia

Praktyka korzystania z instytucji wyroku nakazowego przez sądy powszechne w tzw. sprawach drobnych powoduje, że prawo do sądu ma iluzoryczny charakter

Konstytucja RP z 1997 r. gwarantuje w art. 45 ust. 1 każdemu prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Ustrojodawca doszedł do przekonania, że prawo do sądu należy się każdemu i w każdej sprawie. Także tej najdrobniejszej. Do takich spraw należą w zdecydowanej większości sprawy o wykroczenia, a zatem tego rodzaju czyny zabronione, które są społecznie szkodliwe i za które ustawa przewiduje karę aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5000 zł i kary nagany (niektóre przepisy przewidują sankcje bardziej poważne), a które nie są przestępstwami.

Prawo do sądu jest bardzo szczególnym standardem konstytucyjnym. Według konstytucjonalistów (np. M. Bartoszewicz) twórcy polskiej ustawy zasadniczej widzieli w art. 45 ust. 1 realizację „standardów demokratycznego państwa prawnego chroniącego prawa człowieka m.in. przez niezależne sądy”. To przekonanie zostaje utwierdzone, gdy przyjrzymy się brzmieniu art. 237 konstytucji, szczególnego przepisu przejściowego, zgodnie z którym „W okresie 4 lat od dnia wejścia w życie Konstytucji w sprawach o wykroczenia orzekają kolegia do spraw wykroczeń przy sądach rejonowych, przy czym o karze aresztu orzeka sąd” (ust. 1). Zgodnie z ust. 2 tego artykułu odwołania od orzeczeń kolegiów zostało zastrzeżone do właściwości sądów. Postanowienia polskiej konstytucji jednoznacznie zatem przesądziły, że w demokratycznym państwie prawnym, którym jest Rzeczypospolita Polska (art. 2), sprawy o wykroczenia mają być rozpoznawane właśnie przez sądy. Było to zerwanie z dotychczasowymi doświadczeniami PRL, w których do orzekania w sprawach wykroczeń były powołane specjalne kolegia ds. wykroczeń przy sądach rejonowych. W myśl ustawy z 20 maja 1971 r. o ustroju kolegiów ds. wykroczeń wyboru członków kolegiów dokonywały rady gmin na czteroletnią kadencję spośród przedstawicieli społeczności lokalnej, a nie profesjonalnych prawników (art. 7 par. 2 wprost wymieniał przedstawicieli zawodów prawniczych, którzy nie mogli pełnić funkcji członka). W praktyce kolegia do spraw wykroczeń przy sądach rejonowych funkcjonowały do 17 października 2001 r. W tym dniu weszła bowiem w życie ustawa z 24 sierpnia 2001 r - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, która powierzyła orzekanie w tzw. sprawach o wykroczenia sądom rejonowym (art. 9 par. 1).