Wypadki przy pracy. Procedury i świadczenia

Wstęp

Do podstawowych obowiązków pracodawców należy zapewnienie ochrony zdrowia i życia pracowników. Jednak pomimo przywiązywania należytej wagi do stworzenia właściwych, zgodnych z przepisami warunków pracy, może mieć miejsce nieszczęśliwe zdarzenie, jakim jest wypadek przy pracy. Istotna jest zatem znajomość obowiązków, jakie ma pracodawca w związku z takim zdarzeniem, i czynności koniecznych do podjęcia w celu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku oraz postępowania w razie wypadku przy pracy.

Prawo nakłada na pracodawcę wiele szczegółowych obowiązków – począwszy od udzielenia pierwszej pomocy, przez powołanie zespołu powypadkowego, na przechowywaniu stosownej dokumentacji kończąc. Tak więc znajomość wszelkich regulacji w tym zakresie jest niezwykle ważna.

Kodeks pracy wymienia obowiązki spoczywające na pracodawcy w razie wystąpienia wypadku. Jest on zobowiązany przede wszystkim podjąć niezbędne działania eliminujące lub ograniczające zagrożenie, zapewnić udzielenie pierwszej pomocy osobom poszkodowanym oraz ustalić w przewidzianym trybie okoliczności i przyczyny wypadku, a także zastosować odpowiednie środki zapobiegające podobnym wypadkom.

Jeżeli dojdzie do wypadku, to na stronach stosunku pracy spoczywają obowiązki o charakterze formalnoprawnym. Ich spełnienie ma istotne znaczenie w zakresie odpowiedzialności za wypadki, a także prawa do świadczeń w związku z ubezpieczeniem wypadkowym.

Ubezpieczonemu, który uległ wypadkowi przy pracy, przysługują – w zależności od skutków tego zdarzenia – różnego rodzaju świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego. Są to m.in.: zasiłek chorobowy, świadczenie rehabilitacyjne, jednorazowe odszkodowanie czy renta z tytułu niezdolności do pracy, a w przypadku śmierci osoby, która uległa wypadkowi – renta rodzinna dla najbliższej rodziny. Wysokość tych świadczeń ma zrekompensować takiej osobie (lub w przypadku śmierci – członkom rodziny) utratę zdrowia (tzw. stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu). Za stały uszczerbek na zdrowiu uważa się takie naruszenie sprawności organizmu, które powoduje upośledzenie czynności organizmu nierokujące poprawy, natomiast długotrwałym uszczerbkiem na zdrowiu jest naruszenie sprawności organizmu, które powoduje upośledzenie czynności organizmu na okres przekraczający 6 miesięcy, mogące ulec poprawie. Oceny stopnia uszczerbku na zdrowiu oraz jego związku z wypadkiem przy pracy dokonuje po zakończeniu leczenia i rehabilitacji lekarz orzecznik ZUS.

1. Jakie zdarzenia uznaje się za wypadek przy pracy

Nie każde zdarzenie, do którego dochodzi na terenie zakładu pracy, będzie wypadkiem przy pracy – bywa bowiem tak, że zdarzenie nie spełnia cech tego rodzaju wypadku. W praktyce zdarzają się też sytuacje, kiedy wypadkiem przy pracy będą zdarzenia, do których dochodzi poza zakładem. Powyższa zasada dotyczy z reguły pracowników mobilnych, ale pracownik pracujący „stacjonarnie” również może ulec wypadkowi przy pracy poza zakładem. Może być i tak, że zdarzenie wyglądające z pozoru na wypadek przy pracy, do którego dochodzi w miejscu i czasie pracy, nie będzie wypadkiem przy pracy.

Wypadek przy pracy zawsze stwarza dla pracodawcy dodatkowe obowiązki, które muszą być wykonane sprawnie, w sposób chronologiczny.

1.1. Definicja wypadku przy pracy

Za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą:

● podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych,

● podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia,

● w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy

– art. 3 ustawy wypadkowej.

Na równi z wypadkiem przy pracy traktuje się wypadek, któremu pracownik uległ:

● w czasie podróży służbowej w okolicznościach innych niż określone wyżej w definicji wypadku przy pracy, chyba że wypadek został spowodowany postępowaniem pracownika, które nie pozostaje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań,

● podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony,

● przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związkowe.

Aby zdarzenie mogło być kwalifikowane w kategoriach wypadku przy pracy, powinno charakteryzować się wszystkimi cechami składającymi się na definicję wypadku przy pracy. W przypadku gdy jedna z przesłanek nie wystąpi, wówczas niezależnie od spełnienia pozostałych cech wypadku przy pracy dane zdarzenie nie będzie mogło być zakwalifikowane jako wypadek przy pracy.

Wypadki przy pracy to nie jedyna kategoria zdarzeń. Różne bowiem mogą być konsekwencje zdarzenia wypadkowego. Skutkiem wypadku może być śmierć lub uraz poszkodowanego. W zdarzeniu poszkodowany może być jeden pracownik lub większa liczba osób. Uwzględniając powyższe zależności, wyróżniamy następujące kategorie wypadków przy pracy:

● wypadek śmiertelny. Najcięższym gatunkowo rodzajem wypadku przy pracy jest wypadek, którego skutkiem jest śmierć poszkodowanego. Wypadkiem śmiertelnym jest wypadek, w wyniku którego nastąpiła śmierć poszkodowanego w okresie 6 miesięcy od zdarzenia. Z powyższej definicji wynika więc, że aby mówić o wypadku śmiertelnym, skutek śmiertelny nie musi nastąpić w bardzo bliskim okresie od zdarzenia lub bezpośrednio po zdarzeniu;

● wypadek ciężki. Ciężkim wypadkiem przy pracy jest wypadek, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, takie jak: utrata wzroku, słuchu i mowy, zdolności rozrodczej lub inne uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu, ale także choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita lub częściowa niezdolność do pracy w zawodzie albo trwałe istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała;

● wypadek zbiorowy. Wypadkiem zbiorowym będzie zdarzenie, w wyniku którego wypadkowi uległy co najmniej dwie osoby.

Znajomość prawidłowej kwalifikacji wypadków przy pracy jest niezbędna dla prawidłowego wypełnienia obowiązków informacyjnych względem instytucji zewnętrznych, które niezależnie od pracodawcy będą prowadziły ustalenia w zakresie okoliczności i przyczyn wypadku.

1.2. Nagłość zdarzenia oraz uraz

Obowiązująca definicja wypadku przy pracy w pierwszej kolejności wymaga, aby zdarzenie, jakim jest wypadek przy pracy, miało charakter nagły. Przepisy nie wskazują, kiedy zdarzenie ma charakter nagły, a kiedy nie. Można zatem uznać, że nagłość zdarzenia będzie odnosiła się do zdarzeń, których przebieg ma charakter gwałtowny i natychmiastowy. Takie cechy ma porażenie prądem, amputacja kończyny czy wybuch. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 2 marca 1977 r. (III PRN 50/75, OSNP 1977/10/193) doznanie obrażeń w wyniku upadku i uderzenia o twarde przedmioty w miejscu pracy jest typowym przykładem „nagłego zdarzenia”.

Orzecznictwo sądów na przestrzeni lat wielokrotnie poddawało analizie obowiązującą na gruncie wypadku przy pracy przesłankę nagłości zdarzenia. Istotny jest tu dość odległy wyrok Trybunału Ubezpieczeń Społecznych z 19 września 1958 r. (TR III 149/1958), w którym wskazano, iż nie odbiera zdarzeniu znamienia nagłości niejednorazowe działanie przyczyny zewnętrznej, lecz trwające przez okres nieprzekraczający dniówki roboczej. Teza zawarta w powyższym wyroku pozostaje aktualna, czego przykładem jest wyrok Sądu Najwyższego z 30 czerwca 1999 r. (II UKN 24/99, OSNP 2000/18/697), w którym sąd podkreślił, iż:

Skutkiem wypadku przy pracy może być śmierć poszkodowanego lub uraz. Odwołując się do definicji przyjętej w ustawie o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych – urazem jest uszkodzenie tkanek ciała lub narządów człowieka wskutek działania czynnika zewnętrznego. Tak ogólne ujęcie urazu daje podstawę do interpretowania tego pojęcia dość szeroko. Można zatem uznać, że w pojęciu urazu będą mieściły się wszelkie skaleczenia, rany, złamania, urazy wewnętrzne, poparzenia czy skutki działania skrajnych temperatur, a nawet użądlenia przez owady.

W pojęciu urazu na gruncie problematyki wypadków przy pracy nie mieści się powszechnie stosowany zwrot „urazu psychicznego”. Jeżeli zatem w wyniku zdarzenia nie dojdzie do naruszenia tkanek lub narządów człowieka, a „uraz” będzie sprowadzał się wyłącznie do strachu czy obawy na przyszłość, wówczas o wypadku przy pracy nie może być mowy.

1.3. Przyczyna zewnętrzna

Uznanie zdarzenia za wypadek przy pracy wymaga, aby zdarzenie wywołała przyczyna zewnętrzna. Tym samym wypadkiem przy pracy nie będzie sytuacja, do której dochodzi na skutek czynnika tkwiącego wyłącznie w organizmie poszkodowanego – czyli w związku z przyczyną wewnętrzną. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 24 października 1978 r. (III URN 26/78, PiZS 1980/7/70):

Mimo braku legalnej definicji przyczyny zewnętrznej przyjmuje się zatem, że przyczyna zewnętrzna ma miejsce wówczas, gdy do urazu lub śmierci poszkodowanego dochodzi na skutek oddziaływania czynnika, który występuje poza nim.

Należy dodać, że do uznania zdarzenia za wypadek przy pracy wystarcza również tzw. współistnienie przyczyn, co oznacza, że zawsze musi zadziałać przyczyna zewnętrzna, ale nie musi być ona jedyną przyczyną wypadku. Znajduje to uzasadnienie wtedy, gdy samoistne schorzenie, obok przyczyny zewnętrznej, staje się przyczyną wypadku.

Przyczyna zewnętrzna nie musi być więc wyłączną przyczyną wypadku. Wystarczy, że przyczyni się ona jedynie do powstania uszczerbku na zdrowiu. Związku przyczynowego szkody z przyczyną zewnętrzną nie przerywa także włączenie się innych przyczyn ubocznych.

1.4. Związek wypadku z pracą

Związek wypadku z pracą istnieje:

● podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych,

● podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy nawet bez polecenia,

● w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy, w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

Pojęcie związku wypadku z pracą jest niezwykle złożone, a ustalenie lub wykluczenie związku wypadku z pracą jest częstym problemem dla badających okoliczności zdarzenia zespołów powypadkowych. Dorobek orzecznictwa oraz doktryny prawa pracy pozwalają przyjąć, że związek wypadku z pracą może być miejscowy, czasowy oraz funkcjonalny.

Z orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, że czasowy i miejscowy związek wypadku z pracą sprowadza się do czasowego (zdarzenie wystąpiło w czasie pracy w znaczeniu prawnym) bądź miejscowego (zdarzenie nastąpiło w miejscu zakreślonym strefą zagrożenia stwarzanego przez pracę) powiązania przyczyny zewnętrznej doznanego uszczerbku na zdrowiu z faktem wykonywania przez pracownika określonych czynności (wyrok SN z 27 maja 2014 r., I PK 275/13, M.P.Pr. 2014/10/542–544). Ustalając zatem związek czasowy wypadku z pracą, konieczne jest potwierdzenie, że zdarzenie wystąpiło w czasie pracy w znaczeniu prawnym. Chodzi więc nie tylko o czas efektywnego (faktycznego) świadczenia pracy, ale również o czas szeroko rozumianego pozostawania w dyspozycji pracodawcy. Natomiast związek funkcjonalny wypadku z pracą ma miejsce, gdy zdarzenie wystąpi w czasie lub w związku z wykonywaniem przez pracownika: zwykłych czynności lub poleceń przełożonych, czynności na rzecz pracodawcy – w tym czynności bez wyraźnego polecenia, a nawet bez polecenia, czynności w czasie pozostawania w dyspozycji pracodawcy.

Dla postępowania powypadkowego istotne jest ustalenie, czy nie doszło do zerwania związku między zdarzeniem a pracą. Zerwanie związku między zdarzeniem a pracą będzie miało miejsce np. w sytuacji, gdy pracownik w miejscu i czasie pracy będzie wykonywał czynności związane z celami prywatnymi. Zerwanie związku z pracą ma miejsce głównie w przypadku wszelkich nieplanowanych, nieuzgodnionych z przełożonymi przerw, w trakcie których pracownik nie świadczy pracy, tylko załatwia swoje prywatne sprawy – zarówno na terenie zakładu pracy, jak i poza nim.

Wykonywanie czynności na rzecz i dla korzyści innego podmiotu niż pracodawca może pozostawać w związku czasowym i miejscowym z pracą, lecz nie jest wykonywaniem czynności na rzecz pracodawcy. Stanowi zatem zerwanie związku funkcjonalnego z pracą i nie spełnia cech wypadku przy pracy.

2. Pierwsza pomoc

Pracodawca jest zobowiązany do wyznaczenia pracowników do udzielania pierwszej pomocy, których liczba, ich szkolenie oraz wyposażenie powinny być dostosowane do rodzaju i poziomu występujących zagrożeń (art. 209¹ Kodeksu pracy).

Należy przyjąć, że liczba pracowników wyznaczonych do udzielania pierwszej pomocy powinna być związana m.in. z przyjętymi w zakładzie pracy rozkładami czasu pracy w taki sposób, aby – przynajmniej teoretycznie – osoba taka była „osiągalna” dla każdej zmiany roboczej. Trzeba również pamiętać np. o oddziałach zamiejscowych, które nie mogą zostać pozbawione pracownika przeszkolonego w tym zakresie. Dobrze zatem, aby większe grono pracowników było w praktyczny sposób przygotowane do udzielenia pierwszej pomocy przedmedycznej.

Zapoznanie się z regułami postępowania nie zastąpi wiedzy praktycznej zdobytej na odpowiednim kursie, ponieważ do wykonania wielu z przedstawionych czynności taka praktyczna wiedza jest niezbędna. Dlatego warto, aby pracodawcy dodatkowo położyli szczególny nacisk na kwestie szkoleń w zakresie pierwszej pomocy.

3. Wypadek przy pracy – procedura postępowania pracodawcy

Pracodawca ma obowiązek przeprowadzić procedurę powypadkową, jeśli dojdzie do wypadku przy pracy w zakładzie pracy. Powinna ona przebiegać następująco:

Krok 1. Podjęcie działań eliminujących lub ograniczających zagrożenie oraz zapewnienie udzielenia pomocy poszkodowanym

W sytuacji gdy w zakładzie pracy dochodzi do wypadku przy pracy, najpierw powinno nastąpić jego zgłoszenie pracodawcy. Może to zrobić pracownik, jeśli pozwala mu na to jego stan zdrowia, albo inna osoba, która znajdowała się w pobliżu miejsca zdarzenia.

Pracodawca jest zobowiązany do udzielenia poszkodowanym pierwszej pomocy. Udzielenie pierwszej pomocy dotyczy zarówno pracowników, którzy doznali wypadków przy pracy, jak i innych osób, które zostały poszkodowane na terenie zakładu pracy.

Pracodawca powinien także podjąć niezbędne działania polegające na wyeliminowaniu dalszego zagrożenia, np. trzeba wyłączyć maszyny czy odciąć prąd.

Krok 2. Zabezpieczenie miejsca wypadku

Do czasu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku pracodawca ma obowiązek zabezpieczyć miejsce zdarzenia. Powinno ono zostać zabezpieczone przed:

● dostępem osób niepowołanych,

● uruchomieniem bez koniecznej potrzeby maszyn i innych urządzeń technicznych, które w związku z wypadkiem zostały wstrzymane,

● dokonywaniem zmiany położenia maszyn i innych urządzeń technicznych, jak również zmiany położenia innych przedmiotów, które spowodowały wypadek lub pozwalają odtworzyć jego okoliczności.

Zgodę na uruchomienie maszyn i innych urządzeń technicznych lub dokonanie zmian w miejscu wypadku lekkiego wyraża pracodawca, w uzgodnieniu ze społecznym inspektorem pracy. Można to zrobić po dokonaniu oględzin miejsca wypadku oraz po sporządzeniu, jeśli zachodzi potrzeba, szkicu lub fotografii miejsca wypadku i udokumentowaniu wszystkich możliwych okoliczności pozwalających ustalić przebieg i przyczyny wypadku.

W razie wystąpienia wypadku śmiertelnego, ciężkiego lub zbiorowego zgodę na uruchomienie maszyn lub dokonanie zmian w miejscu wypadku wyraża pracodawca po uzgodnieniu z właściwym inspektorem pracy i prokuratorem.

Krok 3. Powiadomienie o ciężkim, zbiorowym lub śmiertelnym wypadku właściwego okręgowego inspektora pracy i prokuratora

Zawiadomienia o śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy pracodawca dokonuje niezwłocznie. Powinno ono zawierać następujące informacje:

1) identyfikacja pracodawcy (nazwa pracodawcy, imię nazwisko, zajmowane stanowisko, telefon),

2) data i godzina zaistnienia zdarzenia,

3) liczba osób poszkodowanych,

4) dane osób poszkodowanych (w tym imię i nazwisko poszkodowanego, podstawa świadczenia pracy, skutki wypadku dla poszkodowanego),

5) miejsce wypadku,

6) informacja o przebiegu zdarzenia wypadkowego.

Najszybciej można przekazać zawiadomienie o wypadku telefonicznie. Zgłoszenia wypadku można także dokonać e-mailowo lub pisemnie.

Niezawiadomienie o wypadku przy pracy inspektora pracy czy prokuratora jest wykroczeniem pracodawcy, za które grozi grzywna od 1000 zł do 30 000 zł.

Krok 4. Powołanie zespołu powypadkowego

Jeśli w zakładzie doszło do wypadku przy pracy, pracodawca ma obowiązek powołać zespół powypadkowy. Zespół taki powinien być powołany zawsze w składzie dwuosobowym.

Tabela 1. Kto wchodzi w skład zespołu powypadkowego

Zespół powypadkowy można powoływać każdorazowo w przypadku zaistnienia wypadku lub ustalić stały skład zespołu do czasu odwołania. Najlepiej powołać zespół odpowiednim pisemnym zarządzeniem, którego kopia zostanie dołączona razem z protokołem powypadkowym do dokumentacji powypadkowej.

Krok 5. Zapewnienie ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku

Zespół powypadkowy ma obowiązek przystąpić do ustalania okoliczności i przyczyn zaistniałego wypadku niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o wypadku, czyli właściwie bezpośrednio po powołaniu przez pracodawcę. Koszty związane z ustalaniem okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy ponosi pracodawca.

Zespół powypadkowy powinien:

● dokonać oględzin miejsca wypadku, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych, stanu urządzeń ochronnych oraz zbadać warunki wykonywania pracy i inne okoliczności, które mogły mieć wpływ na powstanie wypadku,

● jeżeli jest to konieczne, sporządzić szkic lub wykonać fotografię miejsca wypadku,

● wysłuchać wyjaśnień poszkodowanego, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala,

● zebrać informacje dotyczące wypadku od jego świadków,

● zasięgnąć opinii lekarza, a w razie potrzeby opinii innych specjalistów, w zakresie niezbędnym do oceny rodzaju i skutków wypadku,

● zebrać inne dowody dotyczące wypadku,

● dokonać prawnej kwalifikacji wypadku,

● określić środki profilaktyczne oraz wnioski, w szczególności wynikające z oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, na którym wystąpił wypadek.

Krok 6. Zapewnienie sporządzenia protokołu powypadkowego i zatwierdzenie jego ustaleń

Zespół powypadkowy sporządza po ustaleniu okoliczności i przyczyn wypadku protokół powypadkowy. Należy to zrobić w ciągu 14 dni od dnia uzyskania zawiadomienia o wypadku. W protokole powypadkowym trzeba wskazać, czy zdarzenie miało charakter wypadku przy pracy, i jeśli tak, to w jakich okolicznościach i z jakich przyczyn do niego doszło.

Członek zespołu powypadkowego ma prawo złożyć do protokołu powypadkowego zdanie odrębne, które powinien uzasadnić. W przypadku rozbieżności zdań członków zespołu powypadkowego o treści protokołu powypadkowego decyduje pracodawca.

Poszkodowany ma prawo wnosić zastrzeżenia i uwagi do treści protokołu. Protokół następnie zatwierdza pracodawca. Ma na to 5 dni od dnia sporządzenia protokołu.

Krok 7. Przekazanie protokołu powypadkowego właściwym osobom

Zatwierdzony protokół powypadkowy pracodawca doręcza:

● poszkodowanemu,

● rodzinie (jeżeli wypadek był śmiertelny),

● inspektorowi pracy (w razie wypadku śmiertelnego, zbiorowego lub ciężkiego).

Krok 8. Zarejestrowanie wypadku w rejestrze wypadków przy pracy

Na podstawie wszystkich protokołów powypadkowych należy prowadzić w zakładzie rejestr wypadków przy pracy. W rejestrze tym należy odnotowywać zdarzenia wypadkowe osób będących pracownikami, w praktyce najczęściej w ujęciu rocznym. Jeśli w zakładzie pracują osoby zatrudnione na podstawie umów cywilnoprawnych, dokumentacja powypadkowa jest rejestrowana w kartach wypadków i takie karty należy również przechowywać, niezależnie od prowadzonego rejestru wypadków.

W rejestrze wypadków powinny znaleźć się następujące dane:

1) imię i nazwisko poszkodowanego,

2) miejsce i data wypadku,

3) informacje dotyczące skutków wypadku dla poszkodowanego,

4) data sporządzenia protokołu powypadkowego,

5) stwierdzenie, czy wypadek jest wypadkiem przy pracy,

6) data przekazania do ZUS wniosku o świadczenia z tytułu wypadku przy pracy,

7) liczba dni niezdolności do pracy,

8) inne informacje, niebędące danymi osobowymi, których zamieszczenie w rejestrze jest celowe, w tym wnioski i zalecenia profilaktyczne zespołu powypadkowego.

Krok 9. Sporządzenie statystycznej karty wypadku GUS

Statystyczną kartę wypadku przy pracy sporządza się dla każdego poszkodowanego w wypadku przy pracy, w dwóch egzemplarzach, na podstawie protokołu powypadkowego lub karty wypadku, w których stwierdzono, że wypadek był wypadkiem przy pracy lub wypadkiem traktowanym na równi z wypadkiem przy pracy.

Część I statystycznej karty wypadku należy sporządzić w ciągu 14 dni roboczych od dnia zatwierdzenia protokołu powypadkowego lub sporządzenia karty wypadku. Następnie jedną kopię należy przekazać do GUS nie później niż do 15 dnia roboczego miesiąca następującego po miesiącu, w którym zatwierdzono protokół powypadkowy lub sporządzono kartę wypadku.

Część II, uzupełniającą, wypełnia się i przekazuje do GUS w ciągu 6 miesięcy od dnia zatwierdzenia protokołu powypadkowego lub sporządzenia karty wypadku. Drugi egzemplarz, tak jak dotychczas, należy przechowywać w dokumentacji dotyczącej wypadków przy pracy przez okres 10 lat.

Jeżeli wypadek był wypadkiem zbiorowym, statystyczną kartę wypadku sporządza się dla każdego poszkodowanego w tym wypadku osobno.

4. Jak prawidłowo zgłosić wypadek przy pracy

Obowiązkiem pracownika, który uległ wypadkowi – zakładając, że jego stan zdrowia na to pozwala – jest zgłoszenie wypadku. Gdy zdarzenie ma charakter wypadku ciężkiego, śmiertelnego lub zbiorowego, wówczas obowiązkiem pracodawcy jest dokonać stosownego zgłoszenia do Państwowej Inspekcji Pracy oraz prokuratury. Przepisy regulujące obowiązki zgłoszenia wypadków są niestety bardzo lakoniczne, nie odpowiadając tym samym na istotne dla praktyki wątpliwości.

Odpowiedzialnym za bezpieczeństwo i higienę pracy w zakładzie pracy jest pracodawca. Niezależnie od podejmowanych środków profilaktycznych ograniczających ryzyko zawodowe, prawidłowego wywiązywania się pracowników z obowiązku przestrzegania przepisów i zasad bhp wypadku związanego ze sferą zawodową w 100% wykluczyć nie można. Wbrew pozorom wypadki przy pracy to nie tylko domena prac wykonywanych na stanowiskach robotniczych – wypadki zdarzają się również w przypadku względnie bezpiecznych prac realizowanych w warunkach biurowych.

Każde zdarzenie nagłe, którego skutkiem jest uraz lub śmierć poszkodowanego, wywołane przyczyną zewnętrzną, jest wypadkiem – nie oznacza to jednak, że każde takie zdarzenie będzie wypadkiem przy pracy. Należy bowiem pamiętać, że wypadek przy pracy to bardzo specyficzna i stosunkowo wąska kategoria zdarzeń, które łącznie muszą spełniać wszystkie kryteria wynikające z definicji wypadku przy pracy.

Odróżnienie „wypadku” od „wypadku przy pracy” ma kluczowe znaczenie w kontekście obowiązku zgłoszenia zdarzenia. Należy bowiem pamiętać, iż obowiązkiem poszkodowanego jest zgłoszenie wypadku, podobnie jak obowiązkiem pracodawcy jest zgłoszenie wypadku w sytuacji, gdy zdarzenie nosi cechy wypadku ciężkiego, śmiertelnego czy zbiorowego. Dopiero postępowanie powypadkowe przeprowadzone przez zespół powypadkowy ostatecznie potwierdzi, czy zgłoszony wypadek może być kwalifikowany w kategoriach wypadku przy pracy czy nie.

4.1. Zgłoszenie wypadku przez poszkodowanego

Wypadek, któremu ulegnie pracownik, nie jest tylko i wyłącznie jego prywatną sprawą – co jasno wynika z przepisów rozporządzenia w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy. Zasadą jest, że pracownik, który uległ wypadkowi, jeżeli jego stan na to pozwala, powinien niezwłocznie poinformować o zdarzeniu swojego przełożonego. Tym samym należy przyjąć, iż zgłoszenie wypadku stanowi jeden z podstawowych obowiązków pracowniczych związanych z postępowaniem powypadkowym.

Obowiązek zgłoszenia o zdarzeniu dotyczy każdego pracownika niezależnie od zajmowanego stanowiska czy hierarchii w strukturze organizacyjnej pracodawcy. Obowiązek ten jest również niezależny od długości okresu zatrudnienia czy rodzaju zawartej umowy o pracę.

Osobą zawiadamiającą o wypadku powinien być poszkodowany. Okolicznością zwalniającą go z obowiązku zawiadomienia – niezwłocznego – jest szeroko rozumiany stan zdrowia, uniemożliwiający wykonanie omawianego obowiązku. W przypadku gdy w wyniku zdarzenia poszkodowanych jest większa liczba pracowników, a wypadek tym samym wypełnia znamiona wypadku zbiorowego, wówczas każdy z poszkodowanych ma obowiązek poinformować o zdarzeniu swoich przełożonych.

W sytuacji gdy stan zdrowia pracownika na to pozwala, obowiązek zgłoszenia powinien być zrealizowany niezwłocznie. Przepisy niestety nie rozstrzygają, co należy rozumieć przez pojęcie „niezwłocznie”. Uwzględniając całokształt problematyki powypadkowej, można przyjąć, iż obowiązkiem pracownika jest zgłoszenie zdarzenia tak szybko jak jest to możliwe. Oczywiście w pierwszej kolejności niezbędne jest podjęcie czynności zmierzających do zabezpieczenia urazu – trudno bowiem przyjąć, że prawidłowym postępowaniem będzie w pierwszej kolejności próba nawiązania kontaktu z przełożonym w celu dokonania zgłoszenia wypadku, a dopiero w następnej kolejności zabezpieczenie rany z uszkodzoną tętnicą.

Przepisy nie regulują w sposób szczególny formy, w jakiej pracownik powinien poinformować przełożonego o zdarzeniu. Uwzględniając niezwłoczność obowiązku, należy przyjąć, że podstawową formą poinformowania o wypadku jest forma ustna – w ramach osobistego kontaktu z przełożonym na terenie zakładu pracy, w którym doszło do zdarzenia, jak również z wykorzystaniem środków bezpośredniego komunikowania się na odległość – w sytuacji gdy poszkodowanym jest przykładowo pracownik wykonujący pracę zdalną.

Zgłoszenie wypadku przy pracy może zostać zaprotokołowanie – o ile oczywiście stan zdrowia poszkodowanego pozwala na taką dodatkową formalność – która jednak nie jest wymagana przepisami powypadkowymi.

4.2. Zgłoszenie wypadku przez pracodawcę

Wypadki o większym ciężarze gatunkowym nie są prywatną sprawą między pracodawcą a poszkodowanym. Pracodawca, który otrzymał informację o zdarzeniu, powinien dokonać jego wstępnej kwalifikacji – czego nie należy mylić z ostateczną prawną kwalifikacją zdarzenia, która następuje dopiero po przeprowadzeniu postępowania powypadkowego. Wstępna kwalifikacja zdarzenia to ustalenie, czy zdarzenie nosi cechy wypadku:

● ciężkiego,

● zbiorowego lub

● śmiertelnego.

Jeżeli tak, obowiązkiem pracodawcy jest niezwłoczne zawiadomienie okręgowego inspektora pracy oraz prokuratury.

Pracodawca jest zobowiązany niezwłocznie zawiadomić właściwego okręgowego inspektora pracy i prokuratora o śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy oraz o każdym innym wypadku, który wywołał wymienione skutki, mającym związek z pracą, jeżeli może być uznany za wypadek przy pracy.

Prawidłowe wypełnienie obowiązku informacyjnego względem PIP oraz prokuratury wymaga znajomości specyfiki wypadku ciężkiego, śmiertelnego oraz zbiorowego. Za śmiertelny wypadek przy pracy uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiła śmierć poszkodowanego w okresie 6 miesięcy od zdarzenia. Z powyższej definicji wynika więc, że aby mówić o wypadku śmiertelnym, skutek śmiertelny nie musi nastąpić w bardzo bliskim okresie od zdarzenia (w jednej chwili lub w tym samym dniu).

Wypadkiem o mniejszym ciężarze gatunkowym jest wypadek ciężki. Za ciężki wypadek przy pracy uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, takie jak: utrata wzroku, słuchu i mowy, zdolności rozrodczej lub inne uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu, ale także choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita lub częściowa niezdolność do pracy w zawodzie albo trwałe istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała.

Ostatnia kategoria wypadków, która obliguje pracodawcę do zawiadomienia PIP oraz prokuratury, to wypadek zbiorowy. Za zbiorowy wypadek przy pracy uważa się wypadek, któremu w wyniku tego samego zdarzenia uległy co najmniej dwie osoby.

Zawiadomienie prokuratury, jak również PIP powinno nastąpić bez zbędnej zwłoki. Oczywiście konieczne jest zachowanie właściwej kolejności działań powypadkowych. Odstąpienie od udzielania pomocy poszkodowanemu w tym przeprowadzenia czynności zabezpieczających na miejscu zdarzenia na rzecz jak najszybszego zawiadomienia okręgowego inspektora pracy oraz jednostki prokuratury nie jest z całą pewnością działaniem prawidłowym.

Przepisy nie regulują formy, jaką powinno mieć zawiadomienie kierowane do Państwowej Inspekcji Pracy, jak również do właściwej miejscowo jednostki prokuratury. Uwzględniając fakt, iż powinno być to zawiadomienie niezwłoczne, prawidłowym postępowaniem będzie zgłoszenie wypadku w pierwszej kolejności w formie telefonicznej. Nie można wykluczyć, że przyjmujący zgłoszenie przedstawiciel PIP lub prokuratury zwróci się o dodatkowe dokonanie zgłoszenia w formie pisemnej.

4.3. Zgłaszanie wypadków przy pracy – problematyczne kwestie

Wypadek związany z pracą – czyli taki, który może być rozpatrywany w kategoriach wypadku przy pracy nie jest prywatną sprawą poszkodowanego. Niezależnie od skali zdarzenia, obowiązkiem poszkodowanego jest niezwłoczne zgłoszenie wypadku przełożonemu. Problem w tym, że przepisy – zarówno powypadkowe, jak i pozostałe zaliczające się do źródeł prawa pracy – nie definiują, kim jest „przełożony”.

4.3.1. Zgłoszenie wypadku przełożonemu

Przyjmuje się, że przełożonym jest osoba, której poszkodowany pracownik podlega – w ramach podległości służbowej przyjętej u danego pracodawcy. Przełożonym może być przykładowo osoba kierująca pracownikami, o której mówią przepisy z zakresu technicznego bezpieczeństwa pracy (mistrz, brygadzista), kierownik danej komórki organizacyjnej.

W pewnych sytuacjach przełożonym może być osoba wykonująca w imieniu pracodawcy czynności z zakresu prawa pracy. Zgłoszenie wypadku takiej osobie będzie zasadne w przypadku, gdy osobą poszkodowaną jest pracownik, który jej podlega. W pozostałych przypadkach zgłoszenie wypadku osobie wykonującej czynności w imieniu pracodawcy z zakresu prawa pracy wydaje się dopuszczalne, jeżeli realizacja niezwłocznego zgłoszenia bezpośredniemu przełożonemu jest utrudniona lub z jakichś względów niemożliwa. Rekomendowanym wówczas rozwiązaniem jest zawiadomienie w pierwszej kolejności pracownika służby bhp, który z racji pełnionej funkcji będzie wchodził w skład zespołu powypadkowego.

W pewnych przypadkach przełożonym może być pracodawca. Sytuacja taka występuje u mniejszych pracodawców, którzy nie zatrudniają szeroko rozumianych osób kierujących pracownikami, tylko sami pełnią bezpośrednio taką funkcję względem zatrudnionych osób. Z punktu widzenia sprawności postępowania powypadkowego warto zadbać, aby regulacje zakładowe obowiązujące u danego pracodawcy precyzyjnie określały podległość służbową.

4.3.2. Czasowe delegowanie do innej pracy

Pracodawca oraz pracownik, nawiązując stosunek pracy mający w przeważającej liczbie przypadków formę umowy o pracę, umawiają się co do konkretnego rodzaju pracy, jaka będzie wykonywana. Nie ma bowiem możliwości, aby pracodawca zatrudnił pracownika w rozumieniu ogólnym – któremu w zależności od sytuacji będzie mógł doraźnie przydzielać każdy rodzaj pracy, jaki jest w danym momencie niezbędny i konieczny z punktu widzenia interesu pracodawcy.

W pewnych jednak sytuacjach istnieje możliwość powierzenia pracownikowi czasowo wykonywania innej pracy, co reguluje art 42 § 4 Kodeksu pracy. Zgodnie z przywołanym przepisem pracodawca może powierzyć pracownikowi na okres do 3 miesięcy w roku kalendarzowym inną pracę niż ta, która wynika z umowy, jeżeli nie powoduje to obniżenia wynagrodzenia i odpowiada kwalifikacjom pracownika.

Powyższa sytuacja może stwarzać wątpliwości w zakresie prawidłowego wypełnienia obowiązku zawiadomienia o wypadku. Powstaje pytanie, kogo poszkodowany powinien zawiadomić o zdarzeniu – czy swojego przełożonego dotychczasowego, który jest stałym przełożonym, czy może przełożonego, który wykonuje te obowiązki na czas czasowego powierzenia innej pracy? Odnosząc się do powyższego dylematu, można przyjąć, że prawidłową praktyką będzie zawiadomienie o wypadku aktualnego przełożonego, czyli osobę, która pełni tę funkcję w okresie czasowego delegowania do innej pracy.

4.3.3. Stan zdrowia uniemożliwiający zgłoszenie

Obowiązek zawiadomienia o wypadku spoczywa bezpośrednio na poszkodowanym – jednak aktualizuje się on tylko wówczas, gdy stan zdrowia poszkodowanego umożliwia mu realizację tego obowiązku. Jeżeli stan zdrowia poszkodowanego uniemożliwia mu wypełnienie obowiązku w zakresie zawiadomienia, wówczas obowiązek w tym zakresie przechodzi na pracowników. Nie wynika to jednak z przepisów rozporządzenia w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy. Obowiązek zawiadomienia o wypadku przez pracownika, który nie uczestniczył w zdarzeniu wynika z art. 211 pkt 6 Kodeksu pracy. Zgodnie z tym przepisem pracownik jest zobowiązany niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników, a także inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia o grożącym im niebezpieczeństwie.

Nie można wykluczyć sytuacji, w której poszkodowany nie będzie zainteresowany zgłoszeniem wypadku – np. gdy do zdarzenia doszło w wyniku naruszenia przez niego przepisów i zasad bhp. Nie zwalnia to jednak świadka wypadku z obowiązku zawiadomienia o zdarzeniu przełożonego.

4.3.4. Niezwłoczne zawiadomienie o wypadku

Przepis zobowiązujący pracownika do złożenia niezwłocznego zawiadomienia o wypadku odwołuje się do stanu zdrowia. Problemem może się okazać ocena, czy w konkretnym przypadku stan zdrowia umożliwiał lub uniemożliwiał pracownikowi złożenie niezwłocznego zawiadomienia o wypadku – może mieć to istotne znaczenie w kontekście późniejszego dyscyplinowania pracownika.

Ocena, czy w danej sytuacji pracownik miał możliwość dokonania niezwłocznego zawiadomienia czy też nie, zależy od okoliczności konkretnego przypadku. Trudno wymagać przykładowo od pracownika, który jest nieprzytomny, albo w sytuacji zdarzenia się wypadku ciężkiego, aby zawiadomienie o wypadku z jego strony miało charakter niezwłoczny. Jednak w przypadku zdarzeń o mniejszym ciężarze gatunkowym pracownik może być pociągnięty do odpowiedzialności za brak niezwłocznego zawiadomienia o wypadku.

4.3.5. Praca tymczasowa

W sytuacji wystąpienia wypadku optymalnym rozwiązaniem jest bezpośrednie zatrudnienie – czyli takie, które się opiera się na relacji pracodawcy i pracownika. Sprawa komplikuje się w przypadku zatrudnienia tymczasowego. Należy bowiem pamiętać, że praca tymczasowa opiera się na relacji aż trzech podmiotów. Pracownicy są zatrudniani przez agencję pracy tymczasowej, a następnie kierowani do konkretnego pracodawcy mającego status pracodawcy użytkownika. Tym samym pracodawca taki jest podmiotem, na rzecz którego praca tymczasowa jest wykonywana, mimo że między nim a pracownikiem tymczasowym stosunek pracy nie jest nawiązywany.

Niezależnie od tego, że pracownik tymczasowy nie może wykonywać pracy szczególnie niebezpiecznej, nie można zakładać, iż nie ulegnie wypadkowi. W takiej sytuacji, zgodnie z ustawą o zatrudnianiu pracowników tymczasowych, obowiązkiem pracodawcy użytkownika jest ustalenie okoliczności i przyczyny wypadku przy pracy.

Problem powstaje w związku z samym zawiadomieniem o wypadku – zarówno przepisy ustawy o zatrudnianiu pracowników tymczasowych, jak i rozporządzenia w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy nie regulują w sposób bezpośredni tego, czy pracownik tymczasowy ma obowiązek zawiadomić o wypadku swojego formalnego pracodawcę, jakim jest agencja, czy może pracodawcę użytkownika.

Odnosząc się do powyższej wątpliwości, należy odwołać się do przepisu pośredniego, zgodnie z którym pracodawca, na którego terenie miał miejsce wypadek, w którym została poszkodowana osoba niebędąca jego pracownikiem, jest zobowiązany w szczególności zawiadomić niezwłocznie o wypadku pracodawcę poszkodowanego. Uwzględniając powyższą zasadę wynikającą z § 8 ust. 2 rozporządzenia w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy, należy przyjąć, że pracownik tymczasowy powinien o zdarzeniu zawiadomić pracodawcę użytkownika lub bezpośredniego przełożonego zatrudnionego u pracodawcy użytkownika.

4.3.6. Zatajenie zgłoszenia

Obowiązek zawiadomienia o wypadku jest prawnym obowiązkiem każdego poszkodowanego pracownika. Tym samym pracownik nie ma wyboru – inaczej mówiąc, zawiadomienie o wypadku nie jest pozostawione jego osobistemu uznaniu w zakresie tego, czy zawiadomić przełożonego (pracodawcę) czy też nie.

Jeżeli nie ma żadnego świadka zdarzenia, uraz ma charakter nieznaczny, wypadek miał miejsce pod koniec dniówki roboczej, a jego przyczyną było jednoznaczne zawinione naruszenie przez pracownika obowiązków z zakresu bhp – pracownik może zaryzykować odstąpienie od zawiadomienia przełożonego o wypadku (takie zaniechanie będzie oczywiście bezprawne). Jeżeli jednak informacja o zdarzeniu dotrze do pracodawcy – przykładowo w związku z analizą monitoringu wizyjnego, wówczas pracodawca ma prawo wyciągnąć wobec pracownika negatywne konsekwencje. W grę może wchodzić zarówno zwykła rozmowa dyscyplinująca, jak i przepisy o pracowniczej odpowiedzialności porządkowej.

Zaniechanie zawiadomienia o wypadku stanowi naruszenie przepisów bhp. Jest to podstawa do nałożenia na pracownika jednej z trzech kodeksowych kar porządkowych – upomnienia, nagany lub kary pieniężnej.

W skrajnych przypadkach, gdy obok braku zawiadomienia o zdarzeniu pracownik na własną rękę modyfikuje miejsce zdarzenia – co może utrudniać prowadzenie postępowania powypadkowego – w sytuacji gdy wiedza o wypadku dotarłaby do pracodawcy, pracodawca może rozważyć rozwiązanie umowy o pracę, w tym w trybie dyscyplinarnym.

5. Zespół powypadkowy

5.1. Powołanie i skład zespołu powypadkowego

Jednym z podstawowych obowiązków pracodawcy, związanym z powzięciem informacji o wypadku, jakiemu uległ pracownik, jest powołanie zespołu powypadkowego w celu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku oraz ustalenia, czy wypadek pozostaje w związku z pracą. Obowiązujące przepisy nie dopuszczają sytuacji, w której pracodawca byłby zwolniony z wykonania tego obowiązku. Przesłanką takiego zwolnienia nie może być nawet oczywiste przyczynienie się pracownika do wypadku ani też oczywisty brak związku wypadku z pracą. W razie każdego wypadku przy pracy zespół powypadkowy musi zostać bezwzględnie przez pracodawcę powołany.

W skład zespołu wchodzi pracownik służby bhp oraz społeczny inspektor pracy. U pracodawcy, który nie ma obowiązku tworzenia służby bhp, w skład zespołu powypadkowego (zamiast pracownika tej służby) wchodzi pracodawca lub pracownik zatrudniony przy innej pracy, któremu pracodawca powierzył wykonywanie zadań służby bhp, albo specjalista spoza zakładu pracy (§ 5 ust. 1 rozporządzenia w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy).

Jeżeli u pracodawcy nie działa społeczna inspekcja pracy, w skład zespołu, zamiast społecznego inspektora pracy, wchodzi przedstawiciel pracowników posiadający aktualne zaświadczenie o ukończeniu szkolenia w zakresie bhp, zgodnie z przepisami dotyczącymi szkolenia w tej dziedzinie.

W małych zakładach pracy, w których nie można utworzyć zespołu powypadkowego w składzie dwuosobowym, okoliczności i przyczyny wypadku ustala zespół powypadkowy, w którego skład wchodzi pracodawca oraz specjalista spoza zakładu pracy. Nie ma więc możliwości, by zadania zespołu powypadkowego wykonywał tylko sam pracodawca.

Zespół powypadkowy musi przystąpić do ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku niezwłocznie po otrzymaniu o nim wiadomości.

Zadania zespołu powypadkowego to:

● dokonanie szczegółowych oględzin miejsca wypadku,

● sporządzenie szkicu, dokumentacji fotograficznej miejsca wypadku,

● wysłuchanie relacji poszkodowanego, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala,

● wysłuchanie relacji świadków wypadku,

● zasięgnięcie opinii lekarza udzielającego kwalifikowanej pomocy medycznej,

● zebranie innych dowodów,

● dokonanie kwalifikacji prawnej wypadku,

● sformułowanie wniosków i określenie środków profilaktycznych,

● sporządzenie dokumentacji powypadkowej (protokół powypadkowy)

– § 7 ust. 1 rozporządzenia w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy.

Zespół powypadkowy jest zobowiązany wykorzystać materiały zebrane przez organy prowadzące śledztwo i dochodzenie (jeżeli zostaną mu one udostępnione).

Jeżeli wypadek miał rozmiary katastrofy albo spowodował zagrożenie dla bezpieczeństwa publicznego, zespół powypadkowy wykorzystuje ustalenia zespołu specjalistów, powołanego przez właściwego ministra, wojewodę lub organ sprawujący nadzór określony w art. 237¹⁴ Kodeksu pracy, do ustalenia przyczyn wypadku oraz wyjaśnienia problemów technicznych i technologicznych.

5.2. Protokół powypadkowy

Po ustaleniu okoliczności i przyczyn wypadku zespół powypadkowy sporządza – nie później niż w terminie 14 dni od uzyskania zawiadomienia o wypadku – protokół ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy, według wzoru stanowiącego załącznik do rozporządzenia Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z 24 maja 2019 r. w sprawie wzoru protokołu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy (Dz.U. z 2019 r. poz. 1071).

Stwierdzenie w protokole powypadkowym, że dany wypadek nie jest wypadkiem przy pracy albo że zachodzą okoliczności, które mogą mieć wpływ na prawo pracownika do świadczeń z tytułu wypadku, wymaga szczegółowego uzasadnienia oraz wskazania dowodów uzasadniających to stwierdzenie.

Do protokołu powypadkowego dołącza się:

● wyjaśnienia poszkodowanego zebrane na piśmie,

● informacje uzyskane od świadków wypadku,

● inne dokumenty zebrane w czasie ustalania okoliczności i przyczyn wypadku, w szczególności pisemną opinię lekarza lub innych specjalistów, szkice lub fotografie miejsca wypadku.

Wzór protokółu wysłuchania poszkodowanego w postępowaniu powypadkowym

Należy także dołączyć odrębne zdanie członka zespołu (jeśli takie zostało złożone), każdy z członków zespołu powypadkowego ma bowiem prawo do złożenia odrębnego zdania w sytuacji, gdy nie zgadza się z decyzją zespołu, oraz ewentualne uwagi i zastrzeżenia poszkodowanego. Zespół powypadkowy przed zatwierdzeniem protokołu jest zobowiązany zapoznać poszkodowanego z jego treścią (§ 11 rozporządzenia w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy).

Poszkodowany może zgłaszać uwagi i zastrzeżenia do ustaleń zawartych w protokole powypadkowym, o czym należy go pouczyć. Takie też uprawnienia mają członkowie rodziny zmarłego pracownika (i muszą zostać o tym pouczeni), wskazani w art. 13 ustawy wypadkowej. Przepis ten wymienia członków rodziny ubezpieczonego, zmarłego na skutek wypadku, którzy mają uprawnienia do otrzymania jednorazowego odszkodowania. Są to:

● małżonek zmarłego (jednorazowe odszkodowanie nie przysługuje jednak małżonkowi w przypadku orzeczonej separacji),

● dzieci własne, dzieci drugiego małżonka, dzieci przysposobione oraz przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej, spełniające w dniu śmierci ubezpieczonego lub rencisty warunki uzyskania renty rodzinnej,

● rodzice, osoby przysposabiające, macocha oraz ojczym, jeżeli w dniu śmierci ubezpieczonego lub rencisty prowadzili z nim wspólne gospodarstwo domowe lub jeżeli ubezpieczony lub rencista bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzymania albo jeżeli ustalone zostało wyrokiem lub ugodą sądową prawo do alimentów z jego strony.

Protokół powypadkowy podlega zatwierdzeniu przez pracodawcę w ciągu 5 dni od jego sporządzenia (§ 13 ust. 1 rozporządzenia w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy).

Pracodawca zwraca niezatwierdzony protokół powypadkowy w celu wyjaśnienia i uzupełnienia go przez zespół powypadkowy, jeżeli do treści protokołu zostały zgłoszone zastrzeżenia przez poszkodowanego lub członków rodziny zmarłego wskutek wypadku pracownika albo jeżeli protokół ten nie odpowiada warunkom określonym w przepisach. W takiej sytuacji zespół powypadkowy, po dokonaniu wyjaśnień i uzupełnień, sporządza w terminie nie dłuższym niż 5 dni nowy protokół powypadkowy, do którego dołącza protokół niezatwierdzony przez pracodawcę.

Protokół powypadkowy należy sporządzić w kilku egzemplarzach z przeznaczeniem dla:

1) pracownika,

2) członków rodziny zmarłego pracownika,

3) pracodawcy,

4) Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (jeśli poszkodowany wnioskuje o odszkodowanie),

5) właściwego organu Państwowej Inspekcji Pracy.

Zatwierdzony protokół powypadkowy pracodawca niezwłocznie doręcza poszkodowanemu pracownikowi, a w razie wypadku śmiertelnego – wspomnianym członkom rodziny.

Jeżeli wypadek był śmiertelny, ciężki lub zbiorowy, protokół powypadkowy pracodawca niezwłocznie doręcza właściwemu inspektorowi pracy.

W przypadku gdy protokół powypadkowy zawiera ustalenia naruszające uprawnienia pracownika albo nieprawidłowe wnioski profilaktyczne, może być zwrócony pracodawcy przez właściwego inspektora pracy, z uzasadnionym wnioskiem o ponowne ustalenie okoliczności i przyczyny wypadku. Pracodawca przekazuje w takim przypadku protokół zespołowi powypadkowemu, który w ciągu 5 dni powinien dokonać stosownych wyjaśnień i uzupełnień.

6. Rejestr wypadków

Pracodawca prowadzi rejestr wypadków przy pracy na podstawie wszystkich protokołów powypadkowych (§ 16 ust. 1 rozporządzenia w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy). Rejestr powinien zawierać:

1) imię i nazwisko poszkodowanego,

2) miejsce i datę wypadku,

3) informację dotyczącą skutków wypadku dla poszkodowanego,

4) datę sporządzenia protokołu powypadkowego,

5) stwierdzenie, czy wypadek jest wypadkiem przy pracy,

6) datę przekazania do ZUS wniosku o świadczenia z tytułu wypadków przy pracy,

7) liczbę dni niezdolności do pracy,

8) inne informacje niebędące danymi osobowymi, których zamieszczenie w rejestrze jest celowe, w tym wnioski i zalecenia profilaktyczne zespołu powypadkowego.

7. Wypadek pracownika na terenie innego zakładu pracy – reprezentacja pracodawcy w postępowaniu powypadkowym

Do wypadku przy pracy może dojść nie tylko w sytuacji, gdy w zakładzie pracy wykonują obowiązki pracownicy zatrudnieni bezpośrednio przez pracodawcę. Wypadki mogą mieć miejsce również wtedy, gdy na terenie zakładu wykonują pracę pracownicy innych pracodawców. Ustalenie okoliczności zdarzenia leży wówczas w gestii zespołu powypadkowego powołanego przez pracodawcę poszkodowanego pracownika – w obecności wyznaczonego przedstawiciela pracodawcy, na terenie którego miał miejsce wypadek.

Z punktu widzenia technicznego bezpieczeństwa pracy najbardziej klarowną i bezpieczną jest sytuacja, w ramach której na terenie zakładu pracy realizują swój zakres obowiązków wyłącznie pracownicy zatrudnieni bezpośrednio przez pracodawcę. Pozwala to na zapewnienie optymalnych warunków w zakresie właściwego nadzoru nad procesem pracy. Bywają jednak sytuacje, kiedy zasoby kadrowe będące w dyspozycji pracodawcy są niewystarczające, a przykładowo planowane projekty będą musiały być realizowane z udziałem osób o specyficznych kwalifikacjach, zatrudnionych przez inne podmioty (co często jest rozwiązaniem prostszym organizacyjnie niż zatrudnianie pracowników na podstawie umów na czas określony).

Możliwość wykonywania pracy przez pracowników różnych pracodawców w jednym miejscu i czasie dopuszczona jest przez 208 Kodeksu pracy. W takim przypadku pracodawcy mają obowiązek:

● współpracować ze sobą,

● wyznaczyć koordynatora sprawującego nadzór nad bezpieczeństwem i higieną pracy wszystkich pracowników zatrudnionych w tym samym miejscu,

● ustalić zasady współdziałania uwzględniające sposoby postępowania w przypadku wystąpienia zagrożeń dla zdrowia lub życia pracowników,

● informować siebie nawzajem oraz pracowników lub ich przedstawicieli o działaniach w zakresie zapobiegania zagrożeniom zawodowym występującym podczas wykonywanych przez nich prac.

7.1. Wypadek na terenie innego zakładu pracy

Nawet właściwe wypełnienie powyższych obowiązków obciążających pracodawców, których pracownicy wykonują pracę w jednym miejscu i czasie, nie gwarantuje stuprocentowej pewności, że żaden z pracowników nie ulegnie wypadkowi. Poszkodowanym może być więc zarówno pracownik pracodawcy, na terenie którego praca jest realizowana, jak i osoby zatrudnione przez pracodawców zewnętrznych.

Niezależnie od tego, kto uległ wypadkowi w ramach powyższej sytuacji, definicja wypadku pozostaje taka sama – za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą:

● podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych,

● podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia,

● w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

W sytuacji gdy w jednym miejscu i czasie praca wykonywana jest przez pracowników różnych pracodawców, w żadnym razie nie można bagatelizować zgłoszonego przez poszkodowanego zdarzenia – powołując się przykładowo na nietypową sytuację związaną ze współpracą pracowników różnych pracodawców czy ograniczone możliwości w zakresie nadzoru.

7.2. Zespół powypadkowy powołany przez pracodawcę poszkodowanego

Obowiązkiem pracodawcy, na terenie którego doszło do wypadku, jest w pierwszej kolejności udzielenie pomocy poszkodowanemu. Tym samym należy przyjąć, że system udzielania pierwszej pomocy funkcjonujący na terenie pracodawcy, gdzie wspólnie wykonują pracę pracownicy kilku pracodawców, powinien realizować swoje zadania nie tylko względem pracowników zatrudnionych przez zakład, ale również przez pracowników współpracujących pracodawców.

Zasadą jest, że ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku, który miał miejsce na terenie innego zakładu pracy, dokonuje zespół powypadkowy powołany przez pracodawcę poszkodowanego. Istnieje oczywiście możliwość złożenia wniosku przez pracodawcę poszkodowanego pracownika, aby postępowanie powypadkowe zostało przeprowadzone przez pracodawcę, na terenie którego doszło do wypadku – jednak w żadnym razie wniosek taki nie jest wiążący.

Skład zespołu powołanego przez pracodawcę poszkodowanego pracownika musi odpowiadać przepisom wynikającym z rozporządzenia w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy. Tym samym pracownik służby bhp, jak również społeczny inspektor pracy muszą być pracownikami pracodawcy pracownika poszkodowanego. Nie ma zatem możliwości tworzenia zespołów mieszanych, w skład których wszedłby jeden przedstawiciel pracodawcy, na terenie którego doszło do wypadku, drugi byłby przedstawicielem pracodawcy poszkodowanego pracownika.

7.3. Wyznaczenie przedstawiciela

Zespół powypadkowy powołany przez pracodawcę poszkodowanego pracownika musi realizować postępowanie powypadkowe z uwzględnieniem pełnego postępowania dowodowego, o którym mowa w § 7 rozporządzenia w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy. Ponieważ jednak osoby wchodzące w skład zespołu powypadkowego pracodawcy poszkodowanego nie będą prowadziły postępowania na terenie swojego pracodawcy, niezbędne jest zapewnienie osoby dodatkowej przez pracodawcę, na terenie którego doszło do wypadku.

Warto zauważyć, że przepisy nie regulują kwestii formalnych związanych z wyznaczeniem przedstawiciela pracodawcy, jak również nie precyzują dokładnie jego roli.

Odnosząc się do powyższych problemów, można przyjąć, że formalnie osobą wyznaczoną w charakterze przedstawiciela pracodawcy, na terenie którego doszło do wypadku, na potrzeby postępowania powypadkowego prowadzonego przez zespół powołany przez pracodawcę poszkodowanego pracownika może być każdy pracownik. Pracodawca nie ma bezpośredniego obowiązku, aby w każdym przypadku pracownikiem wyznaczonym w charakterze przedstawiciela miał być przykładowo pracownik służby bhp. Należy pamiętać, że obowiązkiem pracownika służby bhp jest udział w ustalaniu okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz w opracowywaniu wniosków wynikających z badania przyczyn i okoliczności tych wypadków oraz zachorowań na choroby zawodowe, a także kontrola realizacji tych wniosków. Jednak powyższa zasada dotyczy bezpośrednio sytuacji, w ramach której osobą poszkodowaną jest pracownik pracodawcy zatrudniającego pracownika służby bhp, również w przypadku, gdy pracodawca, na terenie którego doszło do zdarzenia, decyduje się po wniosku pracodawcy poszkodowanego na przeprowadzenie postępowania powypadkowego.

Mimo że przepis regulujący kwestie przedstawiciela pracodawcy, na terenie którego doszło do wypadku, nie wskazuje bezpośrednio na możliwość lub brak możliwości wyznaczania pracownika służby bhp, wydaje się, że możliwość taka istnieje, a postępowanie takie nie będzie stanowiło naruszenia zasady, zgodnie z którą służba bhp nie może być obciążona innymi zadaniami niż te, które wynikają z katalogu obowiązków ujętego w rozporządzeniu w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy.

W sytuacji gdy przedstawicielem pracodawcy nie jest pracownik służby bhp, należy przyjąć, że osoba taka powinna dobrze znać zakład pracy.

Przepisy nie wskazują formy, w jakiej powinna mieć miejsce czynność wyznaczenia przedstawiciela pracodawcy. Należy uznać, że możliwa jest tu pełna dowolność – tym samym wyznaczenie może mieć formę polecenia ustnego, pisemnego, zawartego w korespondencji elektronicznej. Najbezpieczniejsze oczywiście jest przekazanie przyszłemu przedstawicielowi pracodawcy polecenia w formie pisemnej – po uprzednim powiadomieniu jego przełożonego.

Zakres obowiązków pracownika wyznaczonego reprezentującego pracodawcę, na terenie którego doszło do wypadku, nie jest również w przepisach jasno określony. Z całą pewnością osoba taka powinna udostępnić miejsce wypadku i niezbędne materiały oraz udzielić informacji i wszechstronnej pomocy zespołowi powypadkowemu ustalającemu okoliczności i przyczyny wypadku.

Należy pamiętać, że wyznaczony przedstawiciel pracodawcy w żadnym razie nie jest członkiem zespołu powypadkowego powołanego przez pracodawcę poszkodowanego pracownika. Tym samym osoba taka nie powinna ingerować w postępowanie powypadkowe – z wyjątkiem sytuacji, w których doszłoby do rażącego naruszenia procedury powypadkowej przez zespół. Przedstawicielowi pracodawcy nie przysługuje zdanie odrębne, nie podpisuje się on również pod protokołem powypadkowym.

8. Wypadki podczas wykonywania pracy zdalnej

Praca zdalna niesie ze sobą mniejsze ryzyko zawodowe związane z wykonywaniem obowiązków lub przemieszczaniem się pomiędzy miejscem zamieszkania a siedzibą pracodawcy. Nie oznacza to jednak, że pracownik pracujący w domu jest całkowicie bezpieczny i nie może dojść do wypadku w trakcie pracy zdalnej. Z kolei nie każdy wypadek, do którego dojdzie w domu, da się powiązać z pracą, ponieważ w domu pracownicy często wykonują czynności związane z codziennym życiem. Jak zatem kwalifikować takie wypadki?

Przepisy nie wprowadzają dodatkowej definicji wypadku przy pracy zdalnej. Tym samym spełnienie wszystkich przesłanek wynikających z definicji wypadku przy pracy stanowi podstawę do uznania danego zdarzenia, do którego doszło w trakcie pracy wykonywanej poza siedzibą pracodawcy, za taki wypadek.

8.1. Związek wypadku z pracą

Aby konkretne zdarzenie można było uznać za wypadek przy pracy, związek zdarzenia z pracą nie może zostać zerwany. W wyroku z 17 września 2008 r. (I UK 66/08, OSNP 2010/3-4/47) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że pojęcie związku z pracą oznacza miejscowe, czasowe i funkcjonalne powiązanie przyczyny zewnętrznej z wykonywaniem pracy.

A zatem o wystąpieniu takiego związku można mówić w sytuacji, gdy pracownik pozostawał w chwili zdarzenia „w kręgu spraw związanych z zakładem pracy”, polegającym na wykonywaniu działań zmierzających do realizacji zadań tego zakładu, do czego pracownik się zobowiązał w umowie o pracę, albo otrzymywał takie polecenie, a także do działań podejmowanych samorzutnie, bez polecenia, ale w interesie zakładu pracy.

Z kolei „zerwanie związku z pracą” ma miejsce wówczas, gdy pracownik „wyszedł” ze sfery spraw służbowych i „przeniósł się” do sfery spraw prywatnych, przy czym to „przeniesienie” może nastąpić także w czasie i miejscu pracy. W takim ujęciu za wykonywanie czynności na rzecz pracodawcy nie można uznać, przykładowo, spożywania posiłku w jakiś czas po dokonaniu czynności zawodowych, gdy poszkodowany pracownik pozostał w zakładzie pracy w celach towarzyskich czy rodzinnych. Zdaniem Sądu Najwyższego zerwanie związku z pracą co do zasady nosi w sobie element zawinionego działania pracownika i każdorazowo powinno być oceniane indywidualnie, przede wszystkim z uwzględnieniem specyfiki charakteru pracy i obowiązków pracownika.

Generalnie rzecz ujmując, „związek zdarzenia z pracą zostaje zerwany wówczas, gdy pracownik nie wykonuje pracy bez prawnego usprawiedliwienia, ale nie dotyczy to krótkotrwałych przerw w pracy, pozostających w związku z wykonywanymi normalnymi czynnościami”.

8.2. Ocena zdarzenia

Ocena związku danego zdarzenia z pracą powinna zawsze uwzględniać specyfikę danej pracy. W przypadku pracy zdalnej swoboda pracownika w organizowaniu swojego czasu pracy oraz przerw jest znacznie większa niż w przypadku pracy w zakładzie pracy. Dlatego zwykle wypadki podczas przerw w pracy, takich jak wyjście do sklepu czy załatwianie innej prywatnej sprawy, nie powinny być uznawane za związane z pracą. Potwierdza to w pewnym zakresie wyrok Sądu Najwyższego z 14 stycznia 1997 r. (II UKN 47/96, OSNP 1997/17/326), zgodnie z którym:

Wypadkiem przy pracy nie będzie więc np. złamanie nogi, do którego doszło podczas robienia zakupów w trakcie pracy czy też porażenie prądem przy włączaniu pralki. Ale już porażenie prądem w sytuacji podłączania służbowego laptopa spełni definicję wypadku przy pracy. W sytuacji, kiedy pracownik potknie się o biurko lub krzesło czy też spadnie ze schodów w czasie rozmowy przez służbowy telefon, kwalifikacja prawna zdarzenia będzie odmienna.

W każdym z przypadków, gdy dojdzie do wypadku, należy dokładnie wyjaśnić jego przyczyny i okoliczności. Umożliwi to poszkodowanemu nabycie prawa do świadczeń odszkodowawczych.

8.3. Postępowanie powypadkowe

W sytuacji, w której poszkodowanym jest osoba świadcząca pracę na podstawie umowy o pracę, zgodnie z art. 234 § 1 Kodeksu pracy, pracodawca tej osoby ma obowiązek podjąć niezbędne działania eliminujące lub ograniczające zagrożenie, zapewnić udzielenie pierwszej pomocy osobom poszkodowanym i ustalić w przewidzianym trybie okoliczności i przyczyny wypadku oraz zastosować odpowiednie środki zapobiegające podobnym wypadkom.

Sposób i tryb postępowania przy ustalaniu okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz sposób ich dokumentowania określają przepisy rozporządzenia w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy.

8.4. Pracownik musi niezwłocznie powiadomić o wypadku

Zgodnie z § 2 rozporządzenia w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy, poszkodowany pracownik musi niezwłocznie (jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala) poinformować o wypadku swojego przełożonego. Przepisy nie regulują formy zgłoszenia wypadku przy pracy przez pracownika. Dla celów dowodowych warto jednak wprowadzić wewnątrzzakładową procedurę formalizującą tę kwestię, wraz z opracowaniem pisemnego wzoru takiego zgłoszenia.

Co prawda zaniechanie powiadomienia przełożonego o wypadku bezpośrednio po zdarzeniu nie pozbawia pracownika prawa żądania ustalenia, że miało ono charakter wypadku przy pracy (por. wyrok Sądu Najwyższego z 14 września 2000 r., II UKN 702/99, OSNP 2002/6/143), jednakże obowiązek niezwłocznego powiadomienia o wypadku przy pracy jest istotny, ponieważ każde takie zdarzenie nakłada na pracodawcę określone obowiązki.

8.5. Zabezpieczenie miejsca wypadku

Do czasu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku, pracodawca powinien zabezpieczyć miejsce wypadku w sposób wykluczający:

● dopuszczenie do miejsca wypadku osób niepowołanych,

● uruchamianie bez koniecznej potrzeby maszyn i innych urządzeń technicznych, które w związku z wypadkiem zostały wstrzymane,

● dokonywanie zmiany położenia maszyn i innych urządzeń technicznych, jak również zmiany położenia innych przedmiotów, które spowodowały wypadek lub pozwalają odtworzyć jego okoliczności.

Odstępstwo od powyższej zasady jest dopuszczalne jedynie wtedy, gdy zachodzi konieczność ratowania osób lub mienia albo zapobieżenia grożącemu niebezpieczeństwu.

Należy uznać, że analogiczne postępowanie powinno mieć miejsce w razie wypadku, do którego doszło w trakcie wykonywania pracy zdalnej, bowiem umożliwi powołanemu przez pracodawcę zespołowi powypadkowemu dokonać rzetelnego ustalenia okoliczności i przyczyn zdarzenia.

W razie zaistnienia wypadku śmiertelnego, ciężkiego, zbiorowego, zgodnie z art. 234 § 2 Kodeksu pracy, pracodawca jest zobowiązany niezwłocznie zawiadomić właściwego okręgowego inspektora pracy i prokuratora. Dotyczy to również sytuacji, w której nie można jednoznacznie ocenić, czy dane zdarzenie jest wypadkiem, czy też nie, ale wywołało ono takie skutki.

8.6. Zespół powypadkowy

Ustalaniem okoliczności i przyczyn wypadku – również przy pracy zdalnej – zajmuje się powoływany przez pracodawcę zespół powypadkowy, którego skład jest uzależniony m.in. od liczby pracowników, która ma istotne znaczenie przy realizacji obowiązków dotyczących wykonywania zadań służby bhp. Co do zasady w skład takiego zespołu wchodzi pracownik służby bhp oraz społeczny inspektor pracy.

U pracodawcy, który zgodnie z art. 237¹¹ § 1 Kodeksu pracy nie ma obowiązku tworzenia służby bhp (zatrudnia do 100 pracowników), w skład zespołu powypadkowego zamiast pracownika służby bhp wchodzi pracodawca lub pracownik zatrudniony przy innej pracy, któremu pracodawca powierzył wykonywanie zadań służby bhp, albo specjalista spoza zakładu pracy.

U pracodawcy, u którego nie działa społeczna inspekcja pracy, w skład zespołu powypadkowego, zamiast społecznego inspektora pracy, jako członek zespołu wchodzi przedstawiciel pracowników posiadający aktualne zaświadczenie o ukończeniu szkolenia w zakresie bhp, zgodnie z przepisami dotyczącymi szkolenia w dziedzinie bhp.

Jeżeli pracodawca nie może dopełnić obowiązku utworzenia zespołu powypadkowego w składzie dwuosobowym, ze względu na małą liczbę zatrudnionych pracowników, okoliczności i przyczyny wypadku ustala zespół powypadkowy, w skład którego wchodzi pracodawca oraz specjalista spoza zakładu pracy.

Rolą zespołu powypadkowego jest ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku, dokonanie prawnej kwalifikacji danego zdarzenia (stwierdzenie, czy spełnia ono przesłanki zawarte w definicji wypadku przy pracy) oraz zaproponowanie środków, jakie należy podjąć, aby wyeliminować podobne zdarzenia w przyszłości.

W tym celu, niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o wypadku, zespół powypadkowy jest zobowiązany, w szczególności do:

● dokonania oględzin miejsca wypadku, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych, stanu urządzeń ochronnych oraz zbadać warunki wykonywania pracy i inne okoliczności, które mogły mieć wpływ na powstanie wypadku,

● jeżeli jest to konieczne, sporządzenia szkicu lub wykonania fotografii miejsca wypadku,

● wysłuchania wyjaśnień poszkodowanego, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala,

● zebrania informacji dotyczących wypadku od świadków wypadku,

● zasięgnięcia opinii lekarza, a w razie potrzeby opinii innych specjalistów, w zakresie niezbędnym do oceny rodzaju i skutków wypadku,

● zebrania innych dowodów dotyczących wypadku.

Zgodnie z art. 67³¹ § 10 Kodeksu pracy, oględzin miejsca wypadku dokonuje się po zgłoszeniu wypadku przy pracy zdalnej, w terminie uzgodnionym przez pracownika albo jego domownika, w przypadku gdy pracownik ze względu na stan zdrowia nie jest w stanie uzgodnić tego terminu, i członków zespołu powypadkowego. Zespół powypadkowy może odstąpić od dokonywania oględzin miejsca wypadku przy pracy zdalnej, jeżeli uzna, że okoliczności i przyczyny wypadku nie budzą jego wątpliwości.

8.7. Metody badania wypadków przy pracy

Jedną z najczęściej stosowanych przez zespoły powypadkowe metod badania wypadków przy pracy jest tzw. metoda TOL, która dzieli przyczyny wypadku na trzy grupy:

● techniczne,

● organizacyjne,

● ludzkie.

W trakcie postępowania w pierwszej kolejności analizie podlegają przyczyny techniczne, następnie przyczyny organizacyjne, a na koniec określane są przyczyny, których źródłem może być człowiek. Istotne jest tu również określenie powiązań pomiędzy poszczególnymi grupami przyczyn.

W tym modelu badań przyjmuje się założenie, że do urazu doprowadziła jedna przyczyna bezpośrednia (wydarzenie powodujące uraz), mająca szereg przyczyn pośrednich, klasyfikowanych według systematyki TOL.

8.8. Sporządzenie protokołu powypadkowego po wypadku przy pracy zdalnej

Po zapoznaniu się z zebranym materiałem dowodowym zespół powypadkowy powinien ustalić okoliczności i przyczyny zdarzenia oraz sporządzić protokół powypadkowy, którego wzór określa załącznik do rozporządzenia Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z 24 maja 2019 r. w sprawie wzoru protokołu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy.

Protokół ten, oprócz danych identyfikacyjnych pracodawcy oraz poszkodowanego pracownika, zawiera również ustalenia zespołu powypadkowego w zakresie okoliczności wypadku i jego przyczyn.

W protokole zespół powinien wykazać, jakie przepisy i zasady bhp bądź przepisy dotyczące ochrony życia i zdrowia zostały naruszone, wskazać winnego oraz stwierdzić, czy naruszenie tych przepisów było spowodowane umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa. Równie istotne jest stwierdzenie stanu trzeźwości poszkodowanego pracownika lub podejrzenia użycia przez niego środków odurzających bądź psychotropowych. W przypadku potwierdzenia podejrzeń zespół powypadkowy powinien również ocenić, czy taki stan przyczynił się – a jeżeli tak, to w jakim stopniu – do zaistnienia danego wypadku. W tym przypadku niezwykle ważne jest szczegółowe uzasadnienie, bowiem zawarcie takiego zapisu w protokole powypadkowym ma kluczowy wpływ na pozbawienie poszkodowanego świadczeń odszkodowawczych z ubezpieczenia wypadkowego.

Kolejnym krokiem jest prawna kwalifikacja danego zdarzenia, a więc stwierdzenie, czy spełnia ono przesłanki zawarte w definicji wypadku. Nieuznanie zdarzenia za wypadek przy pracy należy odpowiednio uzasadnić.

Zapisy zawarte w protokole powypadkowym wiążą ZUS jako organ wypłacający świadczenia odszkodowawcze, jednak nie wiążą sądu, który jest uprawniony do dokonywania oceny, czy dane zdarzenie było wypadkiem przy pracy, czy też nie (wyrok Sądu Najwyższego z 19 marca 2014 r., I UZP, 4/13, M.P.Pr. 2014/6/323-328).

Na sporządzenie protokołu powypadkowego zespół ma 14 dni od dnia powzięcia zawiadomienia o wypadku. Termin ten może jednak ulec wydłużeniu w przypadku, gdy istnieją niedające się przewidzieć, uzasadnione przeszkody lub trudności, przy czym zespół powypadkowy jest zobligowany do podania przyczyn tego faktu w treści protokołu powypadkowego. Do takich przyczyn zaliczyć można np. brak kontaktu z poszkodowanym lub bezpośrednim świadkiem zdarzenia, konieczność oczekiwania na materiały zebrane przez organy ścigania lub opinie sporządzane przez specjalistów spoza zakładu pracy itp.

Po zakończeniu postępowania powypadkowego zespół powypadkowy jest zobowiązany sporządzić protokół powypadkowy w niezbędnej liczbie egzemplarzy i wraz z pozostałą dokumentacją powypadkową doręczyć go niezwłocznie pracodawcy w celu zatwierdzenia.

Z treścią protokołu powypadkowego – jeszcze przed jego zatwierdzeniem przez pracodawcę – należy zapoznać poszkodowanego lub członków rodziny zmarłego pracownika. Osoby te powinny zostać pouczone o prawie zgłaszania uwag i zastrzeżeń do ustaleń zawartych w protokole powypadkowym. Ponadto mają również prawo do wglądu do akt sprawy oraz sporządzania z nich notatek i odpisów oraz kopii. Jeżeli pracownik nie może sam udać się do zakładu (bo źle się czuje po doznanym wypadku, nie jest w stanie się przemieszczać z powodu doznanych obrażeń), żeby zapoznać się z protokołem, pracodawca powinien umożliwić mu zapoznanie się z tym protokołem np. w miejscu zamieszkania.

Do protokołu powypadkowego zespół powypadkowy jest zobowiązany dołączyć wszystkie niezbędne dokumenty stanowiące podstawę jego sporządzenia, a w szczególności:

● zapis wyjaśnień poszkodowanego i informacji uzyskanych od świadków wypadku,

● inne dokumenty zebrane w czasie ustalania okoliczności i przyczyn wypadku, w tym pisemną opinię lekarza lub innych specjalistów, szkice lub fotografie miejsca wypadku,

● odrębne zdanie złożone przez członka zespołu powypadkowego oraz uwagi i zastrzeżenia – stanowiące integralną część protokołu powypadkowego.

Pracodawca musi zatwierdzić protokół powypadkowy nie później niż w terminie 5 dni od dnia jego sporządzenia.

Pracodawca może zwrócić niezatwierdzony protokół powypadkowy w celu wyjaśnienia i uzupełnienia go przez zespół powypadkowy, jeżeli:

1) do treści protokołu powypadkowego zostały zgłoszone zastrzeżenia przez poszkodowanego lub członków rodziny zmarłego wskutek wypadku pracownika,

2) protokół powypadkowy nie odpowiada warunkom określonym w przepisach.

W takim przypadku zespół powypadkowy, po dokonaniu wyjaśnień i uzupełnień, o których mowa powyżej, powinien sporządzić, nie później niż w terminie 5 dni, nowy protokół powypadkowy, do którego dołączy protokół powypadkowy niezatwierdzony przez pracodawcę.

Po zatwierdzeniu protokół powypadkowy powinien zostać niezwłocznie doręczony poszkodowanemu pracownikowi, a w razie wypadku śmiertelnego członkom jego rodziny.

Protokół powypadkowy dotyczący wypadków śmiertelnych, ciężkich i zbiorowych pracodawca dodatkowo powinien niezwłocznie doręczyć właściwemu inspektorowi pracy. Inspektor pracy może jednak zwrócić taki protokół, z uzasadnionym wnioskiem o ponowne ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku, w przypadku stwierdzenia, że jego zapisy naruszają uprawnienia pracownika lub zespół powypadkowy nieprawidłowo sformułował wnioski profilaktyczne. W takim przypadku obowiązuje procedura identyczna jak w przypadku zastrzeżeń zgłoszonych przez pracodawcę (zespół powypadkowy ma nie więcej niż 5 dni na poprawę lub uzupełnienie dokumentacji).

8.9. Co się stanie, jeśli pracodawca nie uzna zdarzenia za wypadek przy pracy

Poszkodowany – a w przypadku wypadku śmiertelnego, członkowie jego rodziny – mają prawo odwołać się od treści protokołu powypadkowego do właściwego sądu pracy i ubezpieczeń społecznych. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 29 marca 2006 r. (II PZP 14/05), powództwo o ustalenie, że konkretne zdarzenie było wypadkiem przy pracy w rozumieniu art. 3 ustawy wypadkowej, jest dopuszczalne na podstawie art. 189 k.p.c.

Istotne jest również, że przedawnienie roszczeń powypadkowych nie rozpoczyna biegu ani od dnia wypadku przy pracy, ani od dnia sporządzenia czy otrzymania przez pracownika protokołu powypadkowego. Okoliczności te dla celów przedawnienia roszczeń nie mają znaczenia. Zgodnie z ukształtowanym orzecznictwem Sądu Najwyższego (wyrok z 26 maja 1981 r., III PRN 18/81; wyrok z 4 sierpnia 1981 r., III PRN 25/81; wyrok z 18 listopada 1982 r., II PRN 25/82), wniosek pracownika o ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy może być zgłoszony w każdym czasie, jeżeli pracownik ma w tym interes prawny. Żądanie takiego ustalenia nie ulega przedawnieniu na podstawie art. 291 Kodeksu pracy.

Należy również zaznaczyć, iż żądanie sporządzenia protokołu powypadkowego nie podlega w ogóle instytucji przedawnienia roszczeń. Pracownik może więc złożyć żądanie sporządzenia protokołu powypadkowego w dowolnym czasie – oczywiście także po ustaniu stosunku pracy.

8.10. Postępowanie w razie wypadku osoby niebędącej pracownikiem

W sytuacji, w której poszkodowanym w wypadku przy pracy – w tym również pracy zdalnej – jest osoba objęta ubezpieczeniem wypadkowym, ale niebędąca pracownikiem w rozumieniu przepisów Kodeksu pracy, czyli osoba wykonująca pracę na podstawie:

● umowy agencyjnej,

● umowy zlecenia lub

● umowy o świadczenie usług

– za ustalenie okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy odpowiada pracodawca.

Ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy odbywa się na zasadach określonych w przepisach rozporządzenia Ministra Rodziny i Polityki Społecznej z 23 stycznia 2022 r. w sprawie trybu uznawania zdarzenia powstałego w okresie ubezpieczenia wypadkowego za wypadek przy pracy, kwalifikacji prawnej zdarzenia, wzoru karty wypadku i terminu jej sporządzenia.

Podobnie jak przy wypadku pracowniczym poszkodowany jest zobligowany do poinformowaniu o zdarzeniu podmiotu, który go zatrudnia lub który jest właściwy do sporządzenia wymaganej dokumentacji powypadkowej.

Niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia o wypadku podmiot zobowiązany do ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy, w którym poszkodowanym jest osoba niebędąca pracownikiem, powinien pisemnie powiadomić właściwą terenową jednostkę organizacyjną ZUS o wszczęciu postępowania dotyczącego ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy. W postępowaniu tym może uczestniczyć wytypowany przedstawiciel ZUS.

Podmiot, który powziął zawiadomienie o wypadku przy pracy, jest zobligowany do:

1) zabezpieczenia miejsca wypadku w sposób pozwalający odtworzyć jego okoliczności,

2) dokonania oględzin miejsca wypadku, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych, stanu urządzeń ochronnych oraz zbadania warunków wykonywania pracy i innych okoliczności, które mogły mieć wpływ na powstanie wypadku,

3) wysłuchania wyjaśnień poszkodowanego, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala,

4) zebrania informacji dotyczących wypadku od świadków wypadku,

5) zebrania innych dowodów dotyczących wypadku, uznanych za niezbędne.

Tak jak w przypadku sporządzenia protokołu powypadkowego stwierdzenie, że zdarzenie nie jest wypadkiem przy pracy, wymaga uzasadnienia i wskazania dowodów stanowiących podstawę takiego stwierdzenia.

Termin na ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy również wynosi nie więcej niż 14 dni od dnia uzyskania zawiadomienia o wypadku. Różnica polega jednak na tym, że przy tego typu zdarzeniu nie powołuje się zespołu powypadkowego, a jedynie wyznacza osobę do ustalenia jego okoliczności i przyczyn. Ustalenia te dokumentuje się w karcie wypadku przy pracy, której wzór został określony w załączniku do przywołanego wyżej rozporządzenia z 23 stycznia 2022 r.

Poszkodowanemu lub uprawnionemu do jednorazowego odszkodowania członkowi jego rodziny przysługuje prawo zgłoszenia uwag i zastrzeżeń do ustaleń zawartych w karcie wypadku, o czym należy ich pouczyć.

Do karty wypadku dołącza się zapis wyjaśnień poszkodowanego i informacji uzyskanych od świadków wypadku, a także inne dokumenty zebrane w czasie ustalania okoliczności i przyczyn wypadku, w szczególności dokumenty sporządzone z oględzin miejsca wypadku, inne dowody dotyczące wypadku uznane za niezbędne do ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku, a także uwagi i zastrzeżenia do ustaleń zawartych w karcie wypadku zgłoszone przez poszkodowanego lub uprawnionego członka rodziny.

W przypadku gdy poszkodowany nie zgadza się z ustaleniami sporządzającego kartę wypadku przy pracy (zwłaszcza jeśli zdarzenie nie zostało za taki wypadek uznane), podobnie jak w razie wypadku pracowniczego osobie tej przysługuje prawo do odwołania się do sądu w trybie art. 189 k.p.c.

8.11. Rejestr wypadków przy pracy

Stosownie do postanowień art. 234 § 3 Kodeksu pracy pracodawca jest zobowiązany prowadzić rejestr wypadków przy pracy, który – zgodnie z § 16 rozporządzenia w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy, należy prowadzić na podstawie wszystkich protokołów powypadkowych. Rejestr ten powinien zawierać następujące dane:

1) imię i nazwisko poszkodowanego,

2) miejsce i datę wypadku,

3) informacje dotyczące skutków wypadku dla poszkodowanego,

4) datę sporządzenia protokołu powypadkowego,

5) stwierdzenie, czy wypadek jest wypadkiem przy pracy,

6) datę przekazania do ZUS wniosku o świadczenia z tytułu wypadku przy pracy,

7) liczbę dni niezdolności do pracy,

8) inne informacje, niebędące danymi osobowymi, których zamieszczenie w rejestrze jest celowe, w tym wnioski i zalecenia profilaktyczne zespołu powypadkowego.

Dla wypadków przy pracy zdalnej nie prowadzi się odrębnego rejestru. Wszystkie zdarzenia uznane za wypadki przy pracy należy uwzględnić w jednym rejestrze.

8.12. Statystyczna karta wypadku przy pracy

Kolejnym obowiązkiem pracodawcy przeprowadzającego postępowanie powypadkowe jest sporządzenie – na podstawie zatwierdzonego protokołu powypadkowego albo karty wypadku, w których stwierdzono, że wypadek jest wypadkiem przy pracy – statystycznej karty wypadku przy pracy, o symbolu „Z-KW” i przekazać ją w określonym terminie do Głównego Urzędu Statystycznego właściwego dla województwa, na terenie którego znajduje się siedziba podmiotu sporządzającego (pracodawcy).

Celem przekazywania informacji zawartych w formularzu statystycznej karty wypadku przy pracy jest zapewnienie rzetelnego, obiektywnego i systematycznego informowania społeczeństwa, organów państwa i administracji publicznej oraz podmiotów gospodarki narodowej zarówno o liczbie wypadków przy pracy, okolicznościach ich powstawania, przyczynach, które do nich doprowadziły, a także o samych poszkodowanych.

Wzór statystycznej karty wypadku przy pracy określa załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Rodziny i Polityki Społecznej z 9 grudnia 2022 r. w sprawie statystycznej karty wypadku przy pracy (Dz.U. z 2022 r. poz. 2750).

Statystyczną kartę sporządza się na podstawie zatwierdzonego protokołu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy albo na podstawie karty wypadku, w których stwierdzono, że wypadek jest wypadkiem przy pracy lub wypadkiem traktowanym na równi z wypadkiem przy pracy.

Statystyczną kartę wypadku sporządza się według objaśnień, klasyfikacji i oznaczeń kodowych do wypełnienia tej karty, określonych w załączniku nr 2 do rozporządzenia w sprawie statystycznej karty wypadku przy pracy.

Statystyczną kartę przekazuje się w „postaci elektronicznej” (a więc np. za pośrednictwem e-maila) na portal sprawozdawczy Głównego Urzędu Statystycznego (https://raport.stat.gov.pl/). Jest to duże uproszczenie, ponieważ wcześniej wymagana „forma elektroniczna” dokumentu sprawiała trudność z uwagi na konieczność dysponowania kwalifikowanym podpisem, którego wielu pracodawców, zwłaszcza małych, nie posiada.

Pracodawca zatrudniający nie więcej niż pięciu pracujących może przekazać oryginał statystycznej karty wypadku w formie papierowej do Urzędu Statystycznego w Gdańsku. Nie jest wymagane uzasadnienie wyboru tej formy.

Statystyczną kartę, z wyjątkiem jej części II, uzupełniającej, pracodawca sporządza i przekazuje do GUS w terminie 14 dni roboczych od dnia, w którym został zatwierdzony protokół powypadkowy lub w którym sporządzono kartę wypadku. Część II, uzupełniającą, statystycznej karty pracodawca sporządza i przekazuje nie później niż z upływem 6 miesięcy od dnia zatwierdzenia protokołu powypadkowego lub od dnia sporządzenia karty wypadku.

Obecnie wymagane jest również podanie oszacowanych strat czasu pracy innych osób (w roboczogodzinach) oraz szacunkowych strat materialnych spowodowanych wypadkiem – w tysiącach złotych, z jednym miejscem po przecinku (bez strat związanych ze stratami czasu pracy).

Ważne jest, aby pamiętać, że przy zbiorowym wypadku (za zbiorowy wypadek przy pracy uważa się wypadek, któremu w wyniku tego samego zdarzenia uległy co najmniej 2 osoby) dla każdego poszkodowanego sporządzana jest odrębna statystyczna karta wypadku przy pracy.

Obecny wzór karty jest zdecydowanie łatwiejszy do wypełnienia oraz ułatwia przetwarzanie danych wypadkowych na poziomie europejskim.

8.13. Miejsce pracy inne niż wskazane w oświadczeniu

Wykonywanie pracy zdalnej w miejscu innym niż wskazane przez pracownika niekoniecznie musi pozbawić prawa do odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy.

8.14. Odszkodowanie za przedmioty osobistego użytku

Stosownie do postanowień art. 237¹ § 2 Kodeksu pracy, pracownikowi, który uległ wypadkowi przy pracy, przysługuje od pracodawcy odszkodowanie za utratę lub uszkodzenie w związku z wypadkiem przedmiotów osobistego użytku oraz przedmiotów niezbędnych do wykonywania pracy, z wyjątkiem utraty lub uszkodzenia pojazdów samochodowych oraz wartości pieniężnych.

Odszkodowanie za przedmioty osobistego użytku jest na gruncie prawa pracy jedynym świadczeniem należnym od pracodawcy, stąd też regulacja jego dotycząca została włączona do Kodeksu pracy. Ustawodawca wskazał przesłanki prawa do tego odszkodowania – należą do nich: stwierdzenie, że dane zdarzenie było wypadkiem przy pracy oraz wystąpienie związku przyczynowego pomiędzy tym zdarzeniem a zniszczeniem lub uszkodzeniem przedmiotów osobistego użytku, a więc również wykazanie szkody.

Co ważne, ewentualna wina pracodawcy w zaistnieniu wypadku, dla odpowiedzialności odszkodowawczej pracodawcy, o której mowa w art. 237¹ § 2 Kodeksu pracy, nie ma żadnego znaczenia. Oczywiście, zgodnie z ogólną regułą wynikającą z art. 6 k.c., przesłanki świadczące o odpowiedzialności odszkodowawczej pracodawcy musi udowodnić pracownik. W przepisach nie ma żadnych włączeń dotyczących zobowiązania pracodawcy do wypłaty odszkodowania w przypadku zaistnienia okoliczności wyłączających prawo do świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego, takich jak te określone w art. 21 ustawy wypadkowej.

8.15. Odpowiedzialność pracodawcy

Mimo że – zgodnie z ogólną normą zawartą w art. 207 Kodeksu pracy – to pracodawca odpowiada za stan bezpieczeństwa i higieny pracy, to jednak w przypadku wykonywania pracy zdalnej odpowiedzialność ta jest w znacznej części przerzucona na pracownika.

Pracodawca jest zobligowany do dokonania oceny ryzyka zawodowego oraz opracowania i zapoznania pracownika z informacją zawierającą:

1) zasady i sposoby właściwej organizacji stanowiska pracy zdalnej, z uwzględnieniem wymagań ergonomii,

2) zasady bezpiecznego i higienicznego wykonywania pracy zdalnej,

3) czynności do wykonania po zakończeniu wykonywania pracy zdalnej,

4) zasady postępowania w sytuacjach awaryjnych stwarzających zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego. Pracodawca może sporządzić uniwersalną ocenę ryzyka zawodowego dla poszczególnych grup stanowisk pracy zdalnej.

Natomiast za faktyczne warunki pracy w miejscu wykonywania pracy odpowiada już sam pracownik.

Zgodnie z art. 67³¹ § 7 Kodeksu pracy, dopuszczenie pracownika do wykonywania pracy zdalnej jest uzależnione od złożenia przez niego oświadczenia w postaci papierowej lub elektronicznej, zawierającego potwierdzenie, że na stanowisku pracy zdalnej w miejscu wskazanym przez pracownika i uzgodnionym z pracodawcą są zapewnione bezpieczne i higieniczne warunki tej pracy.

Złożenie takiego oświadczenia przez pracownika i brak konieczności weryfikowania go przez pracodawcę w znacznej mierze zwalnia pracodawcę z odpowiedzialności cywilnoprawnej (i ewentualnie karnej) z tytułu nieodpowiednich warunków bhp w miejscu wykonywania pracy zdalnej przez pracownika.

Warto zatem dopełniać tych formalności i pozyskiwać powyższe oświadczenia, bowiem może być ono bardzo pomocne przy ewentualnych sporach z pracownikiem.

9. Świadczenia powypadkowe

W razie utraty możliwości zarobkowania w związku z przebytym wypadkiem przy pracy prawo gwarantuje ubezpieczonym rekompensatę za utracone zarobki w postaci świadczeń pieniężnych (zasiłek chorobowy i świadczenie rehabilitacyjne z ubezpieczenia wypadkowego). Po właściwym udokumentowaniu są one wypłacane przez uprawnionych pracodawców, zleceniodawców lub w przypadku braku takich uprawnień płatników składek – przez ZUS.

Z ubezpieczenia wypadkowego osoby, które w wyniku wypadku przy pracy doznały uszczerbku na zdrowiu, mogą uzyskać jednorazowe odszkodowanie, a jeśli stały się częściowo lub całkowicie niezdolne do pracy, otrzymają rentę powypadkową albo szkoleniową.

Ubezpieczenie wypadkowe gwarantuje również świadczenia najbliższej rodzinie zmarłego ubezpieczonego, którego śmierć nastąpiła w wyniku wypadku lub w jego następstwie. Chodzi w tym przypadku o rentę rodzinną.

Powyższe świadczenia są finansowane z ubezpieczenia wypadkowego, ale warto też wskazać, że poszkodowanym w wypadkach przysługują także świadczenia finansowane z budżetu państwa, które gwarantuje ustawa z 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach.

9.1. Rodzaje zasiłków przysługujących w razie wypadków

Podstawowym świadczeniem jakie przysługuje zatrudnionym z tytułu wypadku przy pracy są różnego rodzaju zasiłki.

Zatrudnionym, którzy ulegli wypadkowi przy pracy, mogą przysługiwać:

● zasiłek chorobowy,

● świadczenie rehabilitacyjne,

● zasiłek wyrównawczy.

Jednak w niektórych przypadkach różnią się one zasadami ich przyznawania, np. zasiłek chorobowy i świadczenie rehabilitacyjne przysługują wszystkim osobom objętym ubezpieczeniem wypadkowym i chorobowym, natomiast zasiłek wyrównawczy przysługuje wyłącznie ubezpieczonym będącym pracownikami.

Świadczenia związane z niezdolnością do pracy spowodowaną wypadkiem przy pracy przysługują na zasadach określonych w ustawie z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, z tym że nie stosuje się do nich tzw. okresu wyczekiwania określonego dla zasiłku chorobowego. Oznacza to, że zasiłek chorobowy w związku z wypadkiem przy pracy przysługuje od pierwszego dnia niezdolności do pracy również wtedy, gdy niezdolność do pracy wynika z późniejszych następstw zaistniałych w stanie zdrowia w związku ze stwierdzonym wcześniej wypadkiem przy pracy.

Jeżeli ubezpieczony podlega ubezpieczeniu wypadkowemu i ubezpieczeniu chorobowemu, a ulegnie wypadkowi przy pracy i spełnia warunki do uzyskania świadczeń z tych dwóch tytułów, wówczas obowiązuje zasada, że świadczenia te są mu wypłacane z ubezpieczenia wypadkowego.

Tabela 2. Różnice w ustalaniu prawa do świadczeń z tytułu wypadków

9.2. Wspólne zasady stosowane przy ustalaniu prawa do świadczeń z tytułu wypadków

Przy ustalaniu świadczeń z tytułu wypadków przy pracy należy stosować zasady ich przyznawania określone w ustawie zasiłkowej. Jak już wcześniej wspomniano, chodzi tu o m.in. brak okresu wyczekiwania, ustalanie okresu zasiłkowego czy wysokości świadczeń i ich podstawę wymiaru.

9.2.1. Brak okresu wyczekiwania

Zasiłek chorobowy z ubezpieczenia wypadkowego przysługuje bez okresu wyczekiwania, tj. od pierwszego dnia podlegania temu ubezpieczeniu.

9.2.2. Okres zasiłkowy

Zasady ustalania okresu zasiłkowego dla zasiłku chorobowego z ubezpieczenia chorobowego określa art. 8 i 9 ustawy zasiłkowej. Jednak analogiczne zasady należy stosować również do zasiłków z ubezpieczenia wypadkowego.

Oznacza to, że maksymalny okres pobierania zasiłku chorobowego z tytułu niezdolności do pracy powstałej na skutek wypadku przy pracy, jak i wypadku w drodze do pracy lub z pracy, nie może przekroczyć 182 dni. Okres ten nazywany jest okresem zasiłkowym.

Przy jego zliczaniu należy pamiętać, że:

● do okresu zasiłkowego wlicza się okresy poprzednich niezdolności do pracy, jeżeli przerwa pomiędzy ustaniem poprzedniej a powstaniem ponownej niezdolności do pracy nie przekraczała 60 dni,

● do okresu zasiłkowego nie wlicza się okresów niezdolności do pracy przypadających przed przerwą nie dłuższą niż 60 dni, jeżeli po przerwie niezdolność do pracy wystąpiła w trakcie ciąży.

Warto wskazać, że przy wliczaniu okresów niezdolności do pracy do jednego okresu zasiłkowego nie ma znaczenia przyczyna powstania tej niezdolności. Jeśli np. bezpośrednio po chorobie, która jest tytułem dla zasiłku chorobowego z ubezpieczenia chorobowego, powstanie niezdolność w związku z wypadkiem przy pracy, to okresy wypłaty zasiłku z obu tytułów należy zliczyć do jednego okresu zasiłkowego. Analogicznie należy postąpić w razie przerwy nieprzekraczającej 60 dni w niezdolnościach do pracy z obu tytułów.

9.3. Świadczenia z tytułu wypadku w razie równoczesnego zatrudnienia u więcej niż jednego pracodawcy

Pracownik zatrudniony u dwóch pracodawców jednocześnie, który uległ wypadkowi przy pracy u jednego pracodawcy, ma prawo do zasiłku chorobowego, zasiłku wyrównawczego lub świadczenia rehabilitacyjnego z ubezpieczenia wypadkowego u każdego pracodawcy, mimo że wypadek miał miejsce tylko u jednego z nich.

Tabela 3. Wspólne zasady przyznawania świadczeń z tytułu wypadków

9.4. Wysokość świadczeń i podstawa ich wymiaru

Podstawę wymiaru świadczeń z tytułu wypadku przy pracy przysługujących z ubezpieczenia wypadkowego stanowi kwota będąca podstawą wymiaru składek na ubezpieczenie wypadkowe.

Wysokość zasiłku chorobowego i świadczenia rehabilitacyjnego wynosi 100% ich podstawy wymiaru.

Zasady ustalania podstawy wymiaru są takie same jak w przypadku świadczeń chorobowych wypłacanych z ubezpieczenia chorobowego, co oznacza, że dla świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego stosuje się zasady zawarte w art. 8 ustawy zasiłkowej. Najważniejsze z nich określają, że:

● podstawę wymiaru stanowi przeciętne miesięczne wynagrodzenie wypłacone za okres 12 miesięcy poprzedzających miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy, a gdy ubezpieczenie trwa krócej – za okres pełnych kalendarzowych miesięcy tego ubezpieczenia,

● w razie powstania niezdolności do pracy przed upływem pierwszego kalendarzowego miesiąca ubezpieczenia podstawę wymiaru stanowi wynagrodzenie, które pracownik osiągnąłby, gdyby pracował pełny miesiąc kalendarzowy (zasada uzupełniania),

● w razie zmiany wymiaru czasu pracy podstawę wymiaru stanowi wynagrodzenie po tej zmianie,

● w ten sam sposób uwzględnia się w podstawie wymiaru składniki wynagrodzenia, takie jak: premie, nagrody, dodatki i inne składniki,

● podstawy wymiaru zasiłku nie ustala się na nowo, jeżeli między okresami pobierania zasiłków zarówno tego samego, jak i innego rodzaju nie było przerwy albo była ona krótsza niż miesiąc kalendarzowy.

Podstawy wymiaru zasiłku chorobowego nie ustala się ponownie, jeżeli:

● przed przerwą w niezdolności do pracy krótszej niż miesiąc kalendarzowy pracownik pobierał zasiłek z ubezpieczenia chorobowego (albo wynagrodzenie za czas choroby na podstawie art. 92 Kodeksu pracy), a po przerwie zasiłek z ubezpieczenia wypadkowego,

● między pobieraniem zasiłku z ubezpieczenia chorobowego (albo wynagrodzenia za czas choroby na podstawie art. 92 Kodeksu pracy) i zasiłku z ubezpieczenia wypadkowego nie było żadnej przerwy.

10. Odszkodowania z tytułu wypadku

Poszkodowanemu w wypadku przy pracy pracownikowi przysługują świadczenia odszkodowawcze z ubezpieczenia wypadkowego. Niezależnie od nich taka osoba może ubiegać się o świadczenia odszkodowawcze bezpośrednio od pracodawcy za utracone lub zniszczone w związku z wypadkiem przy pracy przedmioty osobistego użytku, a także świadczenia uzupełniające w związku z uszczerbkiem na zdrowiu lub doznaną krzywdą.

10.1. Jednorazowe odszkodowanie w związku z wypadkiem przy pracy

Jednorazowe odszkodowanie przysługuje ubezpieczonemu, który wskutek wypadku przy pracy doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu. W tym miejscu należy wyjaśnić, że za stały uszczerbek na zdrowiu uważa się takie naruszenie sprawności organizmu, które powoduje upośledzenie czynności organizmu nierokujące poprawy. Za długotrwały uszczerbek na zdrowiu uważa się takie naruszenie sprawności organizmu, które powoduje upośledzenie czynności organizmu na okres przekraczający 6 miesięcy, mogące ulec poprawie. Oceny stopnia uszczerbku na zdrowiu oraz jego związku z wypadkiem przy pracy dokonuje się po zakończeniu leczenia i rehabilitacji.

10.1.1. Osoby uprawnione do jednorazowego odszkodowania

Jednorazowe odszkodowanie przysługuje ubezpieczonemu, który doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu w wyniku wypadku przy pracy (art. 11 ustawy wypadkowej). W przypadku śmierci ubezpieczonego, który zmarł wskutek wypadku, prawo do odszkodowania przysługuje członkowi rodziny zmarłego (art. 13 ustawy wypadkowej).

Członkami rodziny uprawnionymi do odszkodowania są:

● małżonek – jeżeli w dniu śmierci ubezpieczonego lub rencisty prowadził z nim wspólne gospodarstwo domowe lub jeżeli ubezpieczony lub rencista bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do utrzymania małżonka, albo jeżeli ustalone zostało wyrokiem lub ugodą sądową prawo do alimentów z jego strony,

● dzieci własne, dzieci drugiego małżonka, dzieci przysposobione oraz przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej, spełniające w dniu śmierci ubezpieczonego lub rencisty warunki uzyskania renty rodzinnej,

● rodzice, osoby przysposabiające, macocha oraz ojczym, jeżeli w dniu śmierci ubezpieczonego lub rencisty prowadzili z nim wspólne gospodarstwo domowe lub jeżeli ubezpieczony lub rencista bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzymania albo jeżeli ustalone zostało wyrokiem lub ugodą sądową prawo do alimentów z jego strony.

10.1.2. Wysokość jednorazowego odszkodowania

Odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy przysługuje w wysokości 20% przeciętnego wynagrodzenia, a więc 1431 zł (kwota ta obowiązuje od 1 kwietnia 2024 r. do 31 marca 2025 r.) za każdy procent uszczerbku na zdrowiu. Jeżeli wskutek pogorszenia się stanu zdrowia stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu będący następstwem wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, który był podstawą przyznania jednorazowego odszkodowania, ulegnie zwiększeniu co najmniej o 10 punktów procentowych, jednorazowe odszkodowanie zwiększa się o 20% przeciętnego wynagrodzenia za każdy procent uszczerbku na zdrowiu przewyższający procent, według którego ustalone było to odszkodowanie. Ponadto jednorazowe odszkodowanie ulega zwiększeniu o kwotę stanowiącą 3,5-krotność przeciętnego wynagrodzenia, jeżeli w stosunku do ubezpieczonego została orzeczona całkowita niezdolność do pracy oraz niezdolność do samodzielnej egzystencji wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej (25 044 zł – w okresie od 1 kwietnia 2024 r. do 31 marca 2025 r.).

Tabela 4. Jednorazowe odszkodowania z tytułu wypadków przy pracy

10.1.3. Wymagane dokumenty

Dokumenty niezbędne do ustalenia prawa do jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy należy złożyć dopiero po zakończonym okresie leczenia i rehabilitacji, chyba że dotyczą osoby zmarłej. Wówczas dokumenty można złożyć w dowolnym czasie.

Podstawowym dokumentem w postępowaniu o wypłatę jednorazowego odszkodowania jest wniosek. Składa go ubezpieczony lub uprawniony członek rodziny do płatnika składek (§ 1 rozporządzenia Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z 18 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad orzekania o stałym lub długotrwałym uszczerbku na zdrowiu, trybu postępowania przy ustalaniu tego uszczerbku oraz postępowania o wypłatę jednorazowego odszkodowania).

Wniosek ten powinien zawierać następujące dane identyfikacyjne:

1) płatnika składek: numery NIP i REGON, a w przypadku gdy płatnikowi nie nadano obu tych numerów lub jednego z nich – numer PESEL lub serię i numer dowodu osobistego albo paszportu,

2) ubezpieczonego: numer PESEL, a w przypadku gdy ubezpieczonemu nie nadano numeru PESEL – serię i numer dowodu osobistego lub paszportu.

Wzór wypełnionego wniosku o jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy

Wraz z wnioskiem należy złożyć następujące dokumenty:

1) zaświadczenie o stanie zdrowia OL-9 zawierające m.in. informacje o zakończonym procesie leczenia i rehabilitacji, wystawione nie wcześniej niż na miesiąc przed złożeniem wniosku oraz ewentualnie dokumentacja medyczna,

2) protokół ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy sporządzony przez pracodawcę lub karta wypadku,

3) prawomocny wyrok sądu pracy,

4) decyzja o stwierdzeniu choroby zawodowej wydana przez państwowego inspektora sanitarnego (w przypadku odszkodowania z tytułu choroby zawodowej).

Od tego etapu ZUS kontaktuje się już wyłącznie z poszkodowanym, chyba że w przekazanej przez pracodawcę (płatnika składek) dokumentacji znajdują się braki formalne.

W przypadku ustalenia prawa do jednorazowego odszkodowania po zmarłym należy złożyć m.in.:

● dokument stwierdzający datę urodzenia i datę zgonu osoby, po której ma być przyznane jednorazowe odszkodowanie,

● dokument potwierdzający stopień pokrewieństwa (powinowactwa) z osobą zmarłą,

● odpis skrócony aktu małżeństwa, jeżeli o świadczenie ubiega się wdowa lub wdowiec,

● zaświadczenie o stanie zdrowia dziecka, wystawione przez lekarza prowadzącego leczenie, jeżeli przyznanie odszkodowania uzależnione jest od ustalenia niezdolności do pracy,

● zaświadczenie o uczęszczaniu do szkoły, jeżeli dziecko ukończyło 16 lat,

● dokument o ustaleniu prawa do alimentów na podstawie wyroku sądu lub ugody w odniesieniu do rodziców, osoby przysposabiającej, macochy, ojczyma (jeżeli nie pozostawali we wspólnym gospodarstwie lub osoba zmarła nie przyczyniała się do ich utrzymania).

Po wydaniu orzeczenia przez lekarza orzecznika lub komisję lekarską (w przypadku odwołania się przez ubezpieczonego) ZUS wydaje decyzję zawierającą postanowienie o przyznaniu lub odmowie przyznania świadczenia i jego ewentualnej wysokości, a następnie je wypłaca.

10.1.4. Wyłączenie prawa do jednorazowego odszkodowania

Prawo do jednorazowego odszkodowania nie przysługuje ubezpieczonemu, jeżeli:

● wyłączną przyczyną wypadku przy pracy było udowodnione naruszenie przez ubezpieczonego przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, spowodowane przez niego umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa,

● będąc w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środków odurzających lub substancji psychotropowych, ubezpieczony przyczynił się w znacznym stopniu do spowodowania wypadku

– art. 21 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy wypadkowej.

To oznacza, że jeśli z dokumentacji powypadkowej sporządzonej przez pracodawcę lub z ustaleń organu rentowego wynikać będzie, że którakolwiek z powyższych przesłanek została spełniona, poszkodowany nie otrzyma jednorazowego odszkodowania z ZUS. Wyjątkiem w tym przypadku jest nabycie prawa do tego odszkodowania przez członków rodziny poszkodowanego w śmiertelnym wypadku, bowiem przesłanki te nie wpływają na te uprawnienia.

10.1.5. Wydanie decyzji

Jednorazowe odszkodowanie oraz jego wysokość albo odmowa przyznanego świadczenia następuje w drodze decyzji wydanej przez ZUS, która powinna być wydana w ciągu 14 dni od dnia:

● uprawomocnienia orzeczenia lekarza orzecznika ZUS lub otrzymania orzeczenia komisji lekarskiej,

● wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji.

Jeżeli w wyniku decyzji zostało ustalone prawo i wysokość jednorazowego odszkodowania, wypłata następuje w terminie 30 dni od dnia wydania decyzji.

10.1.6. Tryb odwoławczy

Ubezpieczony ma prawo odwołać się od niekorzystnej dla niego decyzji do sądu okręgowego – sądu pracy i ubezpieczeń społecznych. Odwołanie to składa się w formie pisemnej lub ustnej do protokołu, za pośrednictwem jednostki ZUS, która wydała decyzję, w terminie miesiąca od dnia doręczenia decyzji.

10.2. Jednorazowe odszkodowanie w związku z wypadkiem powstałym w szczególnych okolicznościach

Jednorazowe odszkodowanie w związku z wypadkiem powstałym w szczególnych okolicznościach przyznawane jest osobie, która doznała stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu i stała się całkowicie niezdolna do pracy. Przepisy w tym zakresie reguluje ustawa z 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach.

Za wypadek uzasadniający przyznanie świadczeń uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło:

1) przy ratowaniu innych osób od grożącego ich życiu niebezpieczeństwa,

2) przy chronieniu własności publicznej przed grożącą jej szkodą,

3) przy udzielaniu przedstawicielowi organu państwowego lub organu samorządu terytorialnego pomocy przy spełnianiu czynności urzędowych,

4) przy wykonywaniu prac związanych ze spisami powszechnymi,

5) przy ściganiu lub ujęciu osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa lub przy chronieniu innych osób przed napaścią,

6) przy wykonywaniu funkcji radnego lub członka komisji rady wszystkich jednostek samorządu terytorialnego albo przy wykonywaniu przez sołtysa czynności związanych z tym stanowiskiem,

7) przy wykonywaniu funkcji ławnika w sądzie,

8) w czasie zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych realizowanych przez jednostki organizacyjne systemu oświaty, zajęć w szkole wyższej lub zajęć na studiach doktoranckich albo w czasie odbywania praktyki przewidzianej organizacją studiów lub nauki,

9) przy pracy w ochotniczych hufcach pracy na innej podstawie niż umowa o pracę,

10) przy pracy wykonywanej w ramach terapii zajęciowej w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej oraz podmiotach leczniczych niebędących przedsiębiorcami, o których mowa w przepisach o działalności leczniczej,

11) przy wykonywaniu bezpośredniej ochrony przed klęskami żywiołowymi,

12) przy wykonywaniu funkcji członka komisji powołanej przez organ państwowy lub organ samorządu terytorialnego do przeprowadzenia wyborów lub referendum,

13) przy wykonywaniu świadczeń przez wolontariusza (wolontariuszem jest osoba fizyczna, która ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia na rzecz m.in. organizacji pozarządowych, organów administracji publicznej, podmiotów leczniczych),

14) w trakcie uczestnictwa w centrum integracji społecznej,

15) przy wykonywaniu przez bezrobotnego prac społecznie użytecznych, do których został skierowany na wniosek gminy,

16) przy odbywaniu praktyki absolwenckiej, która ma na celu ułatwienie absolwentom uzyskiwania doświadczenia i nabywania umiejętności praktycznych niezbędnych do wykonywania pracy,

17) przy odbywaniu stażu uczniowskiego przez uczniów techników i branżowych szkół I stopnia, niebędących pracownikami młodocianymi.

Tryb przyznawania oraz wysokość jednorazowych odszkodowań powstałych w szczególnych okolicznościach jest taki sam jak w przypadku odszkodowań z ubezpieczenia wypadkowego opisanych wcześniej. Koszty związane z ich wypłatą pokrywa w tym przypadku budżet państwa.

10.3. Odszkodowanie za utracone lub uszkodzone przedmioty osobistego użytku

Jeszcze innym świadczeniem jest wypłacane bezpośrednio przez pracodawcę odszkodowanie za utratę lub uszkodzenie w związku z wypadkiem przedmiotów osobistego użytku oraz przedmiotów niezbędnych do wykonywania pracy. Świadczenie to nie przysługuje jednak w związku z utratą lub uszkodzeniem:

● pojazdów samochodowych – w tym przypadku stosuje się przepisy dotyczące ubezpieczeń komunikacyjnych (samochodowych), tj. OC, AC itd.,

● wartości pieniężnych

– art. 237¹ § 2 Kodeksu pracy.

W tym przypadku podstawą ubiegania się o takie świadczenie będzie wniosek pracownika skierowany bezpośrednio do pracodawcy, z treści którego powinno jednoznacznie wynikać, o jaką kwotę, za co i w związku z jakim zdarzeniem, pracownik się ubiega. W wielu przypadkach najbardziej sporna może wydawać się wartość utraconych lub uszkodzonych przedmiotów (np. zniszczonych okularów, podartej marynarki itp.). W przypadku braku dojścia do porozumienia poszkodowanemu pracownikowi pozostanie spór sądowy, w wyniku którego zostanie to jednoznacznie rozstrzygnięte.

10.4. Odszkodowawcze świadczenia uzupełniające od pracodawcy

10.4.1. Podstawa prawna roszczeń uzupełniających

Z uwagi na to, że opisane powyżej świadczenia, a zwłaszcza najczęściej wypłacane jednorazowe odszkodowanie (jego zryczałtowany charakter wynika z faktu, iż w systemie świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego ustawodawca nie zakłada, że szkoda ma być wyrównana w pełnej wysokości), nie zawsze rekompensują poniesione szkody, pracownicy szukają dodatkowych rozwiązań rekompensujących uszczerbek na zdrowiu. To właśnie z tego powodu zarówno w doktrynie, jak i judykaturze, uznaje się dopuszczalność występowania z roszczeniami o uzupełniające świadczenia odszkodowawcze na podstawie przepisów prawa cywilnego, podkreślając jednak odrębność zasad odpowiedzialności i relatywnie surowszy reżim dla dochodzenia uzupełniających roszczeń odszkodowawczych zgodnie z przepisami ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny.

Zgodnie z przepisami prawa cywilnego poszkodowany może żądać od pracodawcy ekwiwalentu pieniężnego w postaci:

1) jednorazowego odszkodowania za uszczerbek majątkowy, o którym mowa w art. 444 § 1 k.c.,

2) zadośćuczynienia pieniężnego za uszczerbek niemajątkowy, o którym mowa art. 445 § 1 k.c.,

3) renty, o której mowa w art. 444 § 2 k.c.

Członkowie jego rodziny mogą natomiast zwrócić się z roszczeniem do zobowiązanego pracodawcy w sytuacji, gdy wypadek przy pracy zakończył się śmiercią poszkodowanego. Analogicznie do powyższego, mogą żądać:

1) jednorazowego odszkodowania za uszczerbek majątkowy, o którym mowa w art. 446 § 3 k.c.,

2) zadośćuczynienia pieniężnego za uszczerbek niemajątkowy, o którym mowa art. 446 § 4 k.c.

Stroną stosunku pracy z pracownikiem jest pracodawca, a zatem osoba kierująca pracownikami, w związku z czym to właśnie przeciwko niemu powinno zostać wytoczone powództwo, ponieważ to pracodawca ponosi odpowiedzialność cywilnoprawną, jako odpowiedzialny za kompleksową organizację pracy. Zgodnie bowiem z treścią art. 120 § 1 Kodeksu pracy, w razie wyrządzenia przez pracownika przy wykonywaniu przez niego obowiązków pracowniczych szkody osobie trzeciej, zobowiązany do naprawienia szkody jest wyłącznie pracodawca.

Poszkodowany w wypadku przy pracy pracownik lub uprawniony członek jego rodziny, chcąc wystąpić do pracodawcy o świadczenia uzupełniające, powinien w pierwszej kolejności skompletować dokumentację, następnie – wraz ze zgłoszeniem roszczenia – przekazać ją pracodawcy. Jeżeli ten będzie posiadał polisę ubezpieczeniową, to prawdopodobnie przekaże ją ubezpieczycielowi, który będzie już bezpośrednio kontaktował się z poszkodowanym. Warto tu przypomnieć, że zgodnie z art. 817 § 1 k.c. ubezpieczyciel ma 30 dni na wypłatę odszkodowania, licząc od daty otrzymania zawiadomienia o zdarzeniu. Gdyby wyjaśnienie w powyższym terminie okoliczności koniecznych do ustalenia odpowiedzialności ubezpieczyciela albo wysokości świadczenia okazało się niemożliwe, świadczenie powinno być spełnione w ciągu 14 dni od dnia, w którym przy zachowaniu należytej staranności wyjaśnienie tych okoliczności było możliwe. Jednakże bezsporną część – o ile takowa istnieje – świadczenia ubezpieczyciel powinien spełnić w terminie 30 dni.

Wysokość świadczenia może zostać ustalona na podstawie decyzji ubezpieczyciela, ugody lub orzeczenia sądu. Jeżeli decyzja ubezpieczyciela nie satysfakcjonuje poszkodowanego, może się on odwołać do właściwego sądu, który zadecyduje o zasadności i ewentualnej wysokości świadczenia. Warto zwrócić uwagę, żeby poszkodowani szczególnie starannie przeprowadzali kalkulacje oferowanych im propozycji ugody, ponieważ po jej przyjęciu i następnie rezygnacji z niej ewentualne cofnięcie ugody będzie możliwe wyłącznie w drodze postępowania sądowego.

10.4.2. Okres przedawnienia roszczeń uzupełniających

Roszczenia uzupełniające dochodzone przez pracowników na podstawie przepisów prawa cywilnego mają charakter majątkowy i jako takie ulegają przedawnieniu. Przepisy prawa cywilnego wprowadzają dwie reguły, określające termin przedawnienia tych roszczeń:

● co do zasady przedawnienie to objęte jest trzyletnim terminem, określonym w art. 442¹ § 1 k.c. Jego bieg rozpoczyna się od chwili, w której poszkodowany dowiedział się o powstaniu szkody i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia, przy czym obie te przesłanki powinny wystąpić łącznie (art. 442¹ § 1 zdanie pierwsze k.c.);

● zawsze roszczenia odszkodowawcze przedawniają się z upływem 10 lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę (art. 442¹ § 1 zdanie drugie k.c.). Dla uwzględnienia 10-letniego okresu przedawnienia bez znaczenia jest to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie.

Jeżeli jednak szkoda wyniknęła ze zbrodni lub występku, roszczenie o jej naprawienie ulegnie przedawnieniu z upływem 20 lat od dnia popełnienia przestępstwa, bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia (art. 442¹ § 2 k.c.).

11. Renty i dodatki

Osobie niezdolnej do pracy z powodu wypadku przy pracy przysługuje renta z tytułu (w tym renta szkoleniowa) niezależnie od długości okresu ubezpieczenia wypadkowego oraz bez względu na datę powstania niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy. W przypadku zgonu osoby, która uległa wypadkowi, członkom rodziny przysługuje renta rodzinna. Prawo do tych świadczeń, a także ustalenie ich wysokości następuje na podstawie przepisów ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz z uwzględnieniem przepisów ustawy wypadkowej (art. 17 ust. 1, 2 i 5 ustawy wypadkowej).

11.1. Renta z tytułu niezdolności do pracy spowodowana wypadkiem przy pracy

Warunkiem uzyskania prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy jest częściowa lub całkowita niezdolność do pracy orzeczona przez lekarza orzecznika ZUS, która powstała w trakcie okresu składkowego (np. zatrudnienia na umowę o pracę, zlecenia, działalności gospodarczej itp.). Wymagany też jest okres składkowy i nieskładkowy w łącznym wymiarze:

● 1 roku – jeżeli niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat,

● 2 lat – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 20 do 22 lat,

● 3 lat – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 22 do 25 lat,

● 4 lat – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 25 do 30 lat,

● 5 lat – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat. W tym przypadku okres ten powinien przypadać w ciągu ostatniego 10-lecia przed dniem powstania niezdolności do pracy lub zgłoszenia wniosku.

Do okresu ostatniego 10-lecia nie wlicza się m.in. okresu pobierania renty, renty szkoleniowej, renty rodzinnej, świadczenia pielęgnacyjnego, specjalnego zasiłku opiekuńczego (art. 58 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS).

11.1.1. Wymagane dokumenty i sposoby ich składania

Ubezpieczony, który stara się o rentę wypadkową, niezbędne dokumenty powinien złożyć na 30 dni przed zakończeniem pobierania zasiłku chorobowego, świadczenia rehabilitacyjnego lub wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy. Dzięki temu uzyska prawo do renty od następnego dnia po ustaniu tych świadczeń. Jeżeli natomiast kompletny wniosek zostanie złożony w terminie późniejszym, to prawo do renty zostanie ustalone od miesiąca złożenia wniosku.

Podstawowym dokumentem, jaki należy złożyć w sprawie ustalenia uprawnień do renty, jest wniosek (ERN). Do wniosku należy dołączyć:

1) informację dotyczącą okresów składkowych i nieskładkowych,

2) dokumenty potwierdzające okresy m.in.: pracy, prowadzenia działalności pozarolniczej, służby wojskowej, pobierania zasiłku dla bezrobotnych, urlopu wychowawczego, nauki w szkole wyższej,

3) dokumenty potwierdzające osiągane wynagrodzenie,

4) zaświadczenie o stanie zdrowia N-9 wystawione nie wcześniej niż na miesiąc przed złożeniem wniosku oraz ewentualnie dokumentację medyczną,

5) wywiad zawodowy, jeżeli osoba ubezpieczona pozostaje w zatrudnieniu,

6) protokół ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy sporządzony przez pracodawcę lub kartę wypadku.

Wzór wniosku o rentę z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy

Komplet dokumentów można złożyć:

● osobiście (lub przez pełnomocnika) dowolnej jednostce organizacyjnej ZUS,

● listownie za pośrednictwem operatora pocztowego,

● za pośrednictwem płatnika składek,

● w formie dokumentu elektronicznego przez PUE ZUS.

Wniosek jest rozpatrywany przez jednostkę organizacyjną ZUS właściwą dla miejsca zamieszkania osoby zainteresowanej.

11.1.2. Wysokość renty z tytułu niezdolności do pracy z powodu wypadku przy pracy

Ubezpieczonemu, który stał się niezdolny do pracy z powodu wypadku przy pracy, przysługuje renta w wysokości:

● 80% podstawy jej wymiaru – dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy,

● 60% podstawy jej wymiaru – dla osoby częściowo niezdolnej do pracy.

Przy ustalaniu podstawy wymiaru renty co do zasady nie stosuje się ograniczenia wskaźnika wysokości podstawy do 250%, tak jak w przypadku rent z ogólnego stanu zdrowia.

Warto jednak wskazać, że ZUS, ustalając kwotę renty wypadkowej, wylicza ją w następujący sposób:

● I wariant – to wyliczenie wysokości świadczenia według zasad ogólnych bez stosowania ograniczenia wskaźnika do 250% (z uwzględnieniem okresów składkowych i nieskładkowych),

● II wariant – to obliczenie podstawy wymiaru renty wypadkowej (czyli procentowy wskaźnik wyliczony z zarobków ubezpieczonego ograniczony do 250% mnoży się przez kwotę bazową) i pomnożenie go przez stawkę procentową przysługującą w zależności od tego, czy ubezpieczony jest całkowicie czy częściowo niezdolny do pracy.

ZUS porówna oba warianty i wybierze dla ubezpieczonego korzystniejszą wysokość renty do wypłaty (art. 18 ust. 2 w zw. z art. 17 ust. 1 i 3 ustawy wypadkowej).

11.1.3. Zasady ustalania wysokości renty na zasadach ogólnych

W przypadku ubezpieczonego, który jest całkowicie niezdolny do pracy, wysokość renty składa się z:

● 24% kwoty bazowej,

● 1,3% podstawy wymiaru za każdy rok okresów składkowych – za każdy pełny miesiąc,

● 0,7% podstawy wymiaru za każdy rok okresów nieskładkowych – za każdy pełny miesiąc,

● 0,7% podstawy wymiaru za każdy rok okresu, jaki brakuje do pełnych 25 lat okresów składkowych i nieskładkowych, przypadających od dnia zgłoszenia wniosku o rentę do dnia, w którym ubezpieczony osiągnie 60 lat (tzw. staż hipotetyczny).

W przypadku osoby częściowo niezdolnej do pracy wysokość renty wynosi 75% renty dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy.

11.1.4. Ustalanie wysokości renty z uwzględnieniem korzystniejszego wariantu dla ubezpieczonego, który stał się niezdolny do pracy w związku z wypadkiem przy pracy

ZUS, obliczając rentę ubezpieczonemu, przeliczy jej wysokość według ogólnych zasad, a następnie porówna do kwoty zagwarantowanej w ustawie wypadkowej (tj. 60% lub 80% podstawy wymiaru renty w zależności od tego, czy ubezpieczony jest całkowicie czy częściowo niezdolny do pracy). Wypłacony zostanie korzystniejszy wariant świadczenia.

11.1.5. Odmowa świadczenia

Renta z tytułu niezdolności do pracy w związku z wypadkiem przy pracy nie przysługuje, jeżeli:

● wyłączną przyczyną wypadku było udowodnione naruszenie przez ubezpieczonego przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, spowodowane przez niego umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa,

● ubezpieczony przyczynił się w znacznym stopniu do spowodowania wypadku, będąc w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środków odurzających lub substancji psychotropowych.

ZUS odmówi również przyznania świadczenia, gdy nie zostanie przedstawiony protokół powypadkowy lub karta wypadku albo gdy ZUS nie uzna zdarzenia za wypadek przy pracy albo jeśli protokół lub karta wypadku zawierają bezpodstawne stwierdzenia (art. 22 ustawy wypadkowej). W tych przypadkach ZUS wyda decyzję odmowną.

11.2. Renta szkoleniowa

11.2.1. Uprawnieni do renty szkoleniowej

Ubezpieczonemu, w stosunku do którego orzeczono celowość przekwalifikowania zawodowego ze względu na niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie spowodowaną wypadkiem, przysługuje renta szkoleniowa przez okres 6 miesięcy. Jednak okres ten może zostać wydłużony nie dłużej niż o 30 miesięcy. A zatem maksymalny okres pobierania tej renty to 36 miesięcy. Przedłużenie prawa do renty następuje na wniosek starosty. Na jego wniosek renta szkoleniowa może ulec także skróceniu, jeśli:

1) nie ma możliwości przekwalifikowania do innego zawodu albo

2) osoba zainteresowana nie poddaje się przekwalifikowaniu zawodowemu.

Oznacza to, że prawo do renty szkoleniowej ustaje:

● z upływem 6 miesięcy, jeżeli starosta nie wystąpi z wnioskiem o przedłużenie tego okresu,

● od dnia otrzymania zawiadomienia starosty o braku możliwości przekwalifikowania do innego zawodu, także wówczas, gdy zawiadomienie to organ rentowy otrzymał przed upływem 6 miesięcy,

● z upływem okresu, na jaki świadczenie przyznano na wniosek starosty,

● od dnia otrzymania zawiadomienia starosty o tym, że osoba zainteresowana przed upływem 6 miesięcy lub w okresie, na jaki świadczenie przyznano, nie poddaje się przekwalifikowaniu zawodowemu.

11.2.2. Wysokość renty szkoleniowej z tytułu wypadku przy pracy

Zasady ustalania wysokości renty szkoleniowej wypadkowej są takie same jak w przypadku rent wypadkowych (opisanych wcześniej) z tą różnicą, że gwarantowana kwota renty szkoleniowej wypadkowej wynosi 100% podstawy jej wymiaru, a przy obliczaniu wysokości renty według zasad ogólnych przyjmuje się, że renta szkoleniowa wynosi 75% wyliczonego świadczenia (tak jak w przypadku rent wypadkowych z tytułu częściowej niezdolności do pracy).

11.3. Renta rodzinna w związku ze śmiercią osoby uprawnionej do renty z tytułu wypadku przy pracy

Renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do renty wypadkowej lub spełniała warunki wymagane do uzyskania tego świadczenia.

Po spełnieniu określonych warunków w art. 68–71 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, do renty rodzinnej uprawnieni są następujący członkowie rodziny:

1) dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione:

a) do ukończenia 16 lat,

b) do ukończenia nauki w szkole, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia (jeżeli dziecko osiągnęło 25 lat życia, będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty rodzinnej przedłuża się do zakończenia tego roku studiów), albo

c) bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresie nauki;

2) przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, z wyłączeniem dzieci przyjętych na wychowanie i utrzymanie w ramach rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka;

3) małżonek;

4) rodzice (także ojczym i macocha oraz osoby przysposabiające).

11.3.1. Wysokość renty rodzinnej

Wysokość renty rodzinnej uzależniona jest od liczby osób uprawnionych. Jeżeli będzie wypłacana dla:

● jednej osoby uprawnionej – wynosi 85% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu,

● dwóch osób uprawnionych – wynosi 90% tego świadczenia,

● trzech lub więcej osób uprawnionych – wynosi 95% świadczenia.

Za kwotę świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu, uważa się kwotę renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy.

11.3.2. Wymagane dokumenty

Oprócz wniosku do renty rodzinnej (ERR) należy złożyć inne dokumenty, które są różne w zależności od tego, który członek rodziny ubiega się o prawo do tej renty.

Tabela 5. Lista dokumentów niezbędnych do ustalenia uprawnień do renty rodzinnej w związku ze śmiercią ubezpieczonego spowodowanej wypadkiem przy pracy

Wzór wniosku o rentę rodzinną

Tryb postępowania w sprawie renty rodzinnej (np. zasady i forma składanych dokumentów) jest analogiczny jak w przypadku renty z tytułu niezdolności do pracy z wyjątkiem jej wysokości opisanej wyżej.

11.4. Renty z tytułu wypadku przy pracy w szczególnych okolicznościach

Osobie, która stała się niezdolna do pracy całkowicie lub częściowo wskutek wypadku w szczególnych okolicznościach (okoliczności te opisane zostały wcześniej przy jednorazowym odszkodowaniu z tego tytułu), przysługuje renta z tytułu niezdolności do pracy:

● stała – jeżeli niezdolność do pracy jest trwała, lub

● okresowa – na okres wskazany w decyzji organu rentowego.

Po śmierci ubezpieczonego w wyniku wypadku przy pracy w szczególnych okolicznościach, przysługuje renta rodzinna (zasady jej ustalania zostały opisane w punkcie 11.3).

Renta z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem w szczególnych okolicznościach oraz renta rodzinna wynosi 120% kwoty najniższej odpowiedniej renty ustalonej i podwyższonej zgodnie z ustawą o emeryturach i rentach z FUS (patrz tabela 6).

11.5. Minimalna kwota rent przysługujących w związku z wypadkiem przy pracy

Renta z tytułu niezdolności do pracy, renta szkoleniowa oraz renta rodzinna z ubezpieczenia wypadkowego nie może być niższa niż 120% kwoty najniższej odpowiedniej renty ustalonej i podwyższonej zgodnie z ustawą o emeryturach i rentach z FUS.

Tabela 6. Wysokość rent gwarantowanych z ubezpieczenia wypadkowego oraz w związku z wypadkiem w szczególnych okolicznościach obowiązująca od 1 marca 2024 r. do 28 lutego 2025 r.

11.6. Dodatek do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej

Sierotą zupełną jest osoba, która utraciła oboje rodziców (lub jeśli jeden z rodziców zmarł, a drugi jest nieznany). Jeżeli osoba taka jest uprawniona do renty rodzinnej, to przysługuje jej także dodatek dla sieroty zupełnej. Dodatek ten jest corocznie waloryzowany. W 2024 r. wynosi 620,36 zł.

11.6.1. Wymagane dokumenty

Przy ubieganiu się o dodatek dla sieroty zupełnej należy złożyć do ZUS:

1) wniosek o dodatek dla sieroty zupełnej (ERRD),

2) dokumenty stwierdzające daty zgonu rodziców,

3) dokument stwierdzający datę zgonu matki i akt urodzenia, z którego wynika brak danych ojca.

Wzór wniosku na dodatek do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej

11.6.2. Zasady wypłaty dodatku

Rentę rodzinną wraz z dodatkiem ZUS wypłaca na konto bankowe placówki lub opiekuna ustanowionego przez sąd, jeżeli osoba będąca sierotą zupełną przebywa w:

● zakładzie specjalnym,

● domu dziecka,

● placówce opiekuńczo-wychowawczej.

Jeżeli uprawnionych do renty rodzinnej i dodatku jest więcej niż jedna sierota zupełna, to każdej z nich ZUS wypłaci przysługującą jej część renty rodzinnej i pełny dodatek dla sieroty zupełnej.

11.7. Dodatek pielęgnacyjny

11.7.1. Uprawnieni do dodatku pielęgnacyjnego

Dodatek pielęgnacyjny przysługuje ubezpieczonemu uprawnionemu do renty wypadkowej z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Dodatek jest wypłacany wraz ze świadczeniem rentowym. Jego wysokość jest corocznie waloryzowana. Od marca 2024 r. wynosi 330,07 zł.

11.7.2. Wymagane dokumenty

Osoba ubiegająca się o dodatek pielęgnacyjny powinna złożyć w jednostce terenowej ZUS:

1) wniosek o dodatek pielęgnacyjny (EDP) oraz

2) zaświadczenie o stanie zdrowia N-9 wystawione nie wcześniej niż na miesiąc przed złożeniem wniosku i ewentualnie dokumentację medyczną.

11.8. Zbieg prawa do świadczeń

Osobie uprawnionej do kilku rent (tzw. zbieg prawa do świadczeń) przysługuje renta wyższa lub wybrana przez tę osobę.

Korzystne przepisy dotyczące wdów i wdowców wchodzą w życie 1 stycznia 2025 r. Jeżeli taka osoba jest uprawniona do renty rodzinnej po zmarłym małżonku i jednocześnie ma prawo do świadczenia na podstawie odrębnych przepisów – np. do renty z tytułu własnej niezdolności do pracy, renty rolniczej, wojskowej lub policyjnej albo do emerytury, emerytury rolniczej, wojskowej lub policyjnej – to wtedy w okresie od 1 lipca 2025 r. do 31 grudnia 2026 r. uzyska ona prawo do wypłaty:

● renty rodzinnej w wysokości 15% świadczenia i drugiego świadczenia w pełnej wysokości lub

● 15% świadczenia i renty rodzinnej w pełnej wysokości

– zależnie od jej wyboru.

Od 1 stycznia 2027 r. świadczenie wypłacane w części wzrośnie do 25%.

Osobą uprawnioną do wypłaty świadczeń na nowych zasadach jest osoba, która:

1) osiągnęła wiek emerytalny (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn) lub uprawniona do przejścia na emeryturę w wieku wcześniejszym (np. nauczyciele, kolejarze, górnicy, osoby pracujące w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze),

2) pozostawała we wspólności małżeńskiej do dnia śmierci małżonka,

3) nabyła prawo do renty rodzinnej po zmarłym małżonku nie wcześniej niż przed osiągnięciem wieku emerytalnego (patrz wyżej).

Prawo do łącznego świadczenia ustaje z dniem poprzedzającym dzień zawarcia przez osobę uprawnioną związku małżeńskiego.

Ustalenie zbiegu świadczeń oraz ich wypłata nastąpi na podstawie złożonego do ZUS wniosku w formie papierowej lub elektronicznej za pośrednictwem PUE ZUS.

Stosowny wniosek zostanie opublikowany na stronie internetowej ZUS. Będzie go można składać od 1 stycznia 2025 r.

11.9. Terminy wydania decyzji i tryb odwoławczy

W przypadku świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego (m.in. odszkodowań, rent i dodatków) ZUS po zakończeniu postępowania w danej sprawie wyda decyzję. Na jej wydanie ma 30 dni od wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji.

Sprawy dotyczące ustalenia uprawnień do tych świadczeń rozpatrują jednostki terenowe ZUS właściwe według miejsca zamieszkania. Jednakże wniosek wraz z pozostałą dokumentacją ubezpieczony może złożyć w dowolnej placówce ZUS.

Dokumenty mogą być złożone:

● osobiście (lub przez pełnomocnika osoby uprawnionej) w placówce,

● za pośrednictwem operatora pocztowego,

● w formie elektronicznej przez PUE ZUS (z wyjątkiem dodatków, które nie mogą być w tej formie przekazane).

W przypadku otrzymania decyzji odmownej lub jeżeli ubezpieczony nie zgadza się z decyzją, ma prawo do odwołania. Odwołanie można wnieść pisemnie lub ustnie do protokołu w placówce ZUS, która tę decyzję wydała. Odwołanie do sądu okręgowego – sądu pracy i ubezpieczeń społecznych należy wnieść w terminie miesiąca od dnia doręczenia decyzji. Postępowanie odwoławcze jest wolne od opłat.

12. Odpowiedzi na pytania Czytelników

Kto ponosi odpowiedzialność za wypadek przy pracy pracownika wykonującego zadania na terenie innego zakładu pracy

PROBLEM

Na terenie firmy A (inwestor) wykonuje pracę także firma B i firma C. Firmy B i C wykonują pracę w tej samej strefie (oddzielonej od pozostałej części zakładu A). Firma B w ramach swoich zadań wykonuje próby ciśnieniowe (na zlecenie firmy A, mając jej pisemne pozwolenie na ten rodzaj prac). Natomiast firma C przy tej samej instalacji wykonuje prace montażowe (także na zlecenie firmy A i za jej pisemnym pozwoleniem). Przed rozpoczęciem tych prac ani w ich trakcie nie został pisemnie wyznaczony koordynator, który powinien sprawować nadzór nad bezpieczeństwem i higieną pracy wszystkich pracowników zatrudnionych w tym samym miejscu. Podczas jednej z prób ciśnieniowych instalacji gazowej przeprowadzanych przez pracowników firmy B doszło do jej rozszczelnienia, w wyniku czego wzrok stracił pracownik firmy C. Który pracodawca ponosi odpowiedzialność za zaistniałą sytuację i jakie czynności powypadkowe powinien wykonać?