Jakie możliwości ochrony zabytków na swoim terenie ma gmina

Niedawne wydarzenia w podwarszawskiej gminie Ząbki, w której doszło do wyburzenia ponadstuletniej willi przez inwestora, przypomniały wszystkim, że przepisy dotyczące ochrony zabytków nie są doskonałe. Urząd miasta dopiero w trakcie prac rozbiórkowych dowiedział się, że budynek został wykreślony z wojewódzkiej ewidencji zabytków. Okazuje się, że to tylko wierzchołek góry lodowej. Nawet w sytuacji, gdy wojewódzki konserwator zabytków wykreśla budynek z rejestru zabytków, wójt, burmistrz lub prezydent miasta – jeśli nie jest stroną – jest o tym informowany dopiero po dokonaniu tej czynności i nie ma wpływu na treść decyzji. Problemów, z jakimi muszą się mierzyć samorządy, jest znacznie więcej. Już od wielu lat trwa dyskusja na temat ewidencji zabytków, m.in. o tym, jaka jest konsekwencja takiego wpisu oraz jakie obiekty mogą być wpisywane. Przypominamy zatem przepisy i wskazujemy najważniejsze obowiązki po stronie wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Wyjaśniamy, czy te obowiązki sprowadzają się głównie do prowadzenia gminnej ewidencji zabytków oraz czy i w jaki sposób wójt powinien współpracować z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Przytaczamy przy tym najnowsze orzecznictwo.

Zakres i formy ochrony zabytków określa ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 840; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 1904; dalej: ustawa o zabytkach).

podstawowe zasady

Zabytkiem jest nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową – tak stanowi definicja zawarta w art. 3 pkt 1 ustawy o zabytkach. Jak podkreślił Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 7 grudnia 2022 r. (sygn. akt II OSK 3937/19), „o uznaniu danego dobra za zabytek przesądzają względy materialne, nie formalne. W konsekwencji o tym, czy mamy do czynienia z zabytkiem, decydują cechy obiektu (lub przedmiotu) i jego właściwości”. Inaczej mówiąc, o tym, czy mamy do czynienia z zabytkiem, decydują cechy obiektu i jego właściwości, nie zaś decyzja administracyjna (czyli wpis do rejestru zabytków lub do ewidencji).