(1)

Z najnowszych danych wynika, że w 2022 r. około 40 mln Europejczyków we wszystkich państwach członkowskich, a więc 9,3 % ludności Unii, nie było w stanie odpowiednio ogrzać swoich domów. Jest to gwałtowny wzrost w porównaniu z 2021 r., kiedy w takiej sytuacji było 6,9 % ludności (1). Odsetek ten wzrósł ponad dwukrotnie w przypadku osób o niższych dochodach. Dane te świadczą o powadze sytuacji, która wymaga od decydentów podjęcia działań i zwalczania podstawowych przyczyn ubóstwa energetycznego w ramach uczciwej i sprawiedliwej transformacji, w której nikt nie zostanie pozostawiony w tyle.

(2)

Ubóstwo energetyczne jest zjawiskiem wielowymiarowym. W wielu przypadkach takie ubóstwo wynika głównie z trzech podstawowych przyczyn, związanych z wysokimi wydatkami na energię w stosunku do budżetu gospodarstw domowych, niskimi poziomami dochodów oraz niską charakterystyką energetyczną budynków i urządzeń. Na sytuację gospodarstwa domowego mogą dodatkowo wpływać czynniki geograficzne i klimatyczne, cechy charakterystyczne gospodarstwa domowego, płeć, stan zdrowia domowników oraz szczególne potrzeby gospodarstwa domowego w zakresie energii i transportu. Z natury gospodarstwa domowe o większych potrzebach energetycznych, do których należą rodziny z dziećmi, osoby z niepełnosprawnościami i osoby starsze, są również bardziej narażone na ubóstwo energetyczne i jego skutki. Kobiety, a w szczególności kobiety samotnie wychowujące dzieci i kobiety starsze, są również szczególnie dotknięte ubóstwem energetycznym ze względu na nierówności strukturalne w rozkładzie dochodów, status społeczno-ekonomiczny i lukę opiekuńczą w kontekście płci.

(3)

Od połowy 2021 r. wysokie ceny energii wpływają na unijne rynki energii. Coraz więcej osób ma trudności z opłaceniem rachunków za energię. Problem ten nie dotyczy tylko obywateli o niskich dochodach i znajdujących się w trudnej sytuacji, którzy przeznaczają nieproporcjonalnie dużą część swoich dochodów na energię, ale również wielu obywateli o średnich dochodach. Unia działała zjednoczona zgodnie z odpowiednimi ramami europejskimi i zobowiązaniami międzynarodowymi, aby poprawić sytuację swoich obywateli. Wciąż jednak potrzeba dalszych, dobrze ukierunkowanych działań na szczeblu krajowym.

(4)

W Europejskim filarze praw socjalnych ogłoszonym wspólnie przez Parlament Europejski, Radę i Komisję 17 listopada 2017 r. (2) oraz w przyjętych w 2015 r. celach zrównoważonego rozwoju ONZ (3) uznano energię za jedną z usług podstawowych, do których każdy ma prawo dostępu. Osobom potrzebującym należy zapewnić wsparcie w zakresie dostępu do tych usług. W filarze odniesiono się także do prawa do odpowiedniej pomocy i ochrony przed przymusowymi eksmisjami z mieszkań (4).

(5)

W Europejskim Zielonym Ładzie (5) podkreślono, że transformacja musi przebiegać zarazem w sprawiedliwy i sprzyjający włączeniu społecznemu sposób, a na pierwszym miejscu należy stawiać ludzi i nie wolno tracić z oczu regionów, sektorów przemysłu, pracowników, gospodarstw domowych i konsumentów, którzy w procesie tej transformacji będą borykać się z największymi trudnościami. Ponadto w komunikacie Komisji pt. „Silna Europa socjalna na rzecz sprawiedliwej transformacji” (6) podkreślono, że dzięki wdrożeniu Europejskiego Zielonego Ładu Unia będzie dysponowała narzędziami, które pozwolą jej realizować ambitne zamierzenia, jeżeli chodzi o pozytywną konwergencję społeczno-gospodarczą, sprawiedliwość społeczną i wspólny dobrobyt.

(6)

Zalecenie (UE) 2020/1563 (7) i towarzyszący mu dokument roboczy służb Komisji (8) zawierają wytyczne dotyczące ubóstwa energetycznego, a także definicję terminu „znacząca liczba gospodarstw domowych dotkniętych ubóstwem energetycznym”. Określono w nim zestaw 13 wskaźników odzwierciedlających różne aspekty ubóstwa energetycznego, z których państwa członkowskie mogą wybrać te, które są dostępne i istotne w ich kontekście, w celu zidentyfikowania ubóstwa energetycznego na swoim terytorium. Przewidziano możliwość wykorzystania alternatywnych zbiorów danych w celu odzwierciedlenia realiów lokalnych, takich jak przegrzewanie latem, płeć i pochodzenie etniczne, a także powiązania danych dotyczących dochodów i zużycia energii, aby zrozumieć wyzwania związane z przystępnością cenową, przed jakimi stoją gospodarstwa domowe dotknięte ubóstwem energetycznym.

(7)

W zaleceniu Rady w sprawie zapewnienia sprawiedliwej transformacji w kierunku neutralności klimatycznej (9) przypomniano, że sprawiedliwość i solidarność to podstawowe zasady polityki Unii w zakresie zielonej transformacji oraz warunek szerokiego i trwałego poparcia publicznego.

(8)

Cele określone w Europejskim filarze praw socjalnych, celach zrównoważonego rozwoju, Europejskim Zielonym Ładzie, zaleceniu Rady w sprawie sprawiedliwej transformacji i zaleceniach Komisji dotyczących ubóstwa energetycznego stanowią ramy umożliwiające identyfikację ubóstwa energetycznego w państwach członkowskich przez położenie nacisku na zasady dostępu do energii, włączenia społecznego, sprawiedliwości i niepozostawiania nikogo w tyle. Wszystkie te zasady mają zastosowanie do gospodarstw domowych dotkniętych ubóstwem energetycznym. Energia jest usługą podstawową, w przypadku której w UE odnotowuje się największe luki w dostępie (10).

(9)

Pojęcie ubóstwa energetycznego wprowadzono w 2009 r. w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/72/WE (11) i od tego czasu rozszerzono je w narracji na temat sprawiedliwej i uczciwej transformacji energetycznej. Najnowsze zmiany prawne wprowadzone w ramach pakietu „Gotowi na 55” (12) przewidują kompleksowe podejście do zwalczania podstawowych przyczyn ubóstwa energetycznego. W pakiecie tym wprowadzono pierwszą ogólnounijną definicję ubóstwa energetycznego w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/1791 (13) w połączeniu z przepisami dotyczącymi priorytetowego traktowania środków w zakresie efektywności energetycznej i renowacji budynków wśród grup dotkniętych ubóstwem energetycznym i innych grup szczególnie wrażliwych.

(10)

Ubóstwo energetyczne dotyczy wszystkich państw członkowskich. W związku z tym w art. 3 ust. 3 lit. d) rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/1999 (14) nałożono na państwa członkowskie wymóg oszacowania liczby obywateli dotkniętych ubóstwem energetycznym, ustanowienia celu dotyczącego zmniejszenia tej liczby, jeśli jest ona wysoka, oraz opisania polityk i środków służących zwalczaniu ubóstwa energetycznego w ich ostatecznych krajowych planach w dziedzinie energii i klimatu. Państwa członkowskie musiały przedłożyć takie informacje po raz pierwszy w 2019 r.

(11)

Pierwszym krokiem w kierunku uznania i zidentyfikowania problemu i jego szerszego kontekstu jest ujęcie definicji ubóstwa energetycznego w prawie krajowym. Definicja ta pomoże wszystkim odpowiednim podmiotom w opracowywaniu właściwych reakcji służących przeciwdziałaniu ubóstwu energetycznemu na szczeblu lokalnym, regionalnym, krajowym i unijnym, z uwzględnieniem połączenia jego trzech głównych przyczyn, tj. niskich dochodów, wyższych rachunków za energię i niskiej efektywności energetycznej.

(12)

Pojęcie ubóstwa energetycznego jest powiązane - choć nie tożsame - z pojęciem odbiorców wrażliwych. W art. 28 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/944 (15) i art. 3 ust. 3 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/73/WE (16) nałożono na państwa członkowskie wymóg zdefiniowania pojęcia odbiorców wrażliwych, które może się odnosić do ubóstwa energetycznego, jak również do innych kryteriów, takich jak krytyczna zależność od urządzeń elektrycznych ze względu na stan zdrowia i wiek.

(13)

18 państw członkowskich uwzględniło ubóstwo energetyczne jako odrębne zjawisko w swoich obowiązujących krajowych planach w dziedzinie energii i klimatu, jednak zaledwie około połowa państw członkowskich przedstawiła szczegółowe definicje, jasne pomiary i bezpośrednią politykę dotyczącą rozwiązania problemu ubóstwa energetycznego (17).

(14)

Państwa członkowskie są zobowiązane zaktualizować krajowe plany w dziedzinie energii i klimatu do czerwca 2024 r. Należy je wspierać w tym procesie i w rozwiązywaniu problemu ubóstwa energetycznego na szczeblu krajowym za pomocą skutecznych pakietów strategicznych i dalszych wytycznych, które byłyby uzupełnieniem zalecenia Komisji (UE) 2020/1563.

(15)

Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/955 (18) ustanowiono Społeczny Fundusz Klimatyczny w celu przeciwdziałania potencjalnym negatywnym skutkom dystrybucyjnym wynikającym z rozszerzenia o sektor budynków i transportu drogowego zakresu nowego unijnego systemu handlu uprawnieniami do emisji dla tych dwóch sektorów i przemysłu drobnego (ETS2) zgodnie z dyrektywą 2003/87/WE (19). Celem Społecznego Funduszu Klimatycznego jest zapewnienie państwom członkowskim finansowania w celu wsparcia gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji, w tym gospodarstw domowych dotkniętych ubóstwem energetycznym, mikroprzedsiębiorstw i użytkowników transportu znajdujących się w trudnej sytuacji, którzy są szczególnie dotknięci ubóstwem energetycznym i transportowym, przez wspieranie inwestycji na rzecz zwiększenia efektywności energetycznej oraz dostępu do bezemisyjnych i niskoemisyjnych mobilności i transportu. Aby odblokować finansowanie, państwa członkowskie mają przedłożyć swoje plany społeczno-klimatyczne do czerwca 2025 r., korzystając z aktualizacji krajowych planów w dziedzinie energii i klimatu z 2024 r.

(16)

Aktualizacja krajowych planów w dziedzinie energii i klimatu oraz ustanowienie planów społeczno-klimatycznych zgodnie z rozporządzeniem (UE) 2023/955 stanowi dla państw członkowskich okazję do odzwierciedlenia nie tylko wyższego poziomu ambicji unijnych ram prawnych w odniesieniu do celów w dziedzinie energii i klimatu, ale również do wspierania sprawiedliwości i zapewnienia stabilnych ram zmniejszenia ubóstwa energetycznego.

(17)

Kluczem do określenia liczby osób dotkniętych ubóstwem energetycznym jest gromadzenie danych na temat odpowiednich wskaźników. Nieobowiązkowe moduły ad hoc w ramach europejskiego badania dochodów, włączenia społecznego i warunków życia, jak np. dotyczącego niemożności utrzymania dostatecznie chłodnego mieszkania latem oraz zdolności gospodarstwa domowego do pokrycia wystarczającego poziomu zużycia energii w domu, przeprowadzonych w 2023 r., czy też dotyczącego efektywności energetycznej, które ma być przeprowadzone w 2024 r., mogą dostarczyć dodatkowych użytecznych danych istotnych do określenia liczby gospodarstw domowych dotkniętych ubóstwem energetycznym w kontekście krajowym lub regionalnym. Biorąc pod uwagę rosnące prawdopodobieństwo wystąpienia fal upałów w wyniku zmiany klimatu, informacje dotyczące zdolności gospodarstwa domowego do zaspokojenia wszystkich potrzeb energetycznych w domu pozwoliłyby na lepsze i bardziej ukierunkowane przyjęcie strategii i opcji zwalczania problemu upałów i innych zagrożeń klimatycznych, a także skutków ubóstwa energetycznego.

(18)

Niektóre państwa członkowskie zajmują się problemem ubóstwa energetycznego głównie z punktu widzenia przystępności cenowej za pomocą systemów wsparcia dla gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji, ukierunkowanego na rozwiązanie problemu nieprzystępności cenowej mieszkań i energii, a zapewnianego na przykład w formie obniżek podatkowych, taryf socjalnych, bonów energetycznych lub dodatków do ogrzewania. Wszystkie środki cenowe zmieniają koszt krańcowy zużycia energii. Takie systemy są ważne w czasach kryzysu i potrzebne w przypadku braku modernizacji strukturalnej, ale nie stanowią podstawy dla usprawnień strukturalnych z korzyścią dla gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji. Mogą one ograniczyć zachęty do zmniejszania zużycia energii i inwestowania w środki w zakresie efektywności energetycznej. Środki w zakresie dochodów również zapewniają natychmiastową pomoc, nie zmieniając przy tym bezpośrednio krańcowych kosztów zużycia energii, ale nie mają długoterminowego wpływu na zapotrzebowanie na energię. Należy zatem priorytetowo potraktować środki, które umożliwiają gospodarstwom domowym dotkniętym ubóstwem energetycznym i gospodarstwom domowym znajdującym się w trudnej sytuacji podjęcie własnych działań w celu poprawy ich stylu życia pod względem efektywności energetycznej i zużycia energii ze źródeł odnawialnych.

(19)

W odniesieniu do gospodarstw domowych dotkniętych ubóstwem energetycznym państwa członkowskie stosują połączenie podejść i działań, które różnią się pod względem wpływu na konsumentów końcowych: środki wsparcia cenowego są bezpośrednio ukierunkowane na ostateczną zapłaconą cenę energii; systemy wsparcia dochodu zachowują sygnał cenowy na rynku i jako takie nadal zapewniają zachęty do ograniczania zużycia energii, zwiększając przy tym przystępność cenową zużycia energii, a także bardziej strukturalne środki, które dotyczą długoterminowej przystępności cenowej systemów energetycznych. Środki strukturalne to środki, które służą zwalczaniu podstawowych przyczyn ubóstwa energetycznego za pomocą inwestycji w efektywność energetyczną lub odnawialne źródła energii. Mają one długotrwałe skutki i sprzyjają osiągnięciu celu Unii, jakim jest sprawiedliwa transformacja energetyczna. Należy je zatem traktować priorytetowo wraz z uzupełniającymi odpowiednimi środkami społecznymi. Środki wprowadzane przez państwa członkowskie powinny również mieć na celu dywersyfikację opcji energetycznych dla odbiorców, co jednocześnie zapobiegnie uzależnieniu odbiorców wrażliwych od paliw kopalnych, w szczególności gazu kopalnego, węgla i ropy naftowej, oraz pozwoli uniknąć ryzyka, że w trakcie transformacji odbiorcy ci będą musieli stawić czoła rosnącym kosztom sieciowym i administracyjnym. W związku z tym rozwiązanie problemu ubóstwa energetycznego i zapewnienie sprawiedliwej transformacji zależą przede wszystkim od wybranej kombinacji środków z różnych dziedzin polityki.

(20)

Podczas kryzysu energetycznego potrzeba ochrony konsumentów przed wysokimi i zmiennymi cenami energii spowodowała większe wykorzystanie instrumentów opartych na dochodzie i cenach w całej Unii. Większość środków nie była jednak odpowiednio ukierunkowana. Chociaż środki wsparcia dochodu zapewniają cenne siatki bezpieczeństwa socjalnego, mogą zostać szybko wdrożone, a w przypadku ich ukierunkowania mogą zapewnić natychmiastową pomoc dotkniętym gospodarstwom domowym, prawdopodobnie nie spowodują skutków strukturalnych wykraczających poza okres wypłaty lub stosowania i mogą stwarzać ryzyko uzależnienia od paliw kopalnych i od dotacji. Wiążą się również z ryzykiem ograniczenia finansowania publicznego z większej liczby środków strukturalnych, które są kapitałochłonne, takich jak renowacje budynków.

(21)

Dostęp do energii w Unii jest zapewniony przez unijne ramy prawne, a konsumenci korzystają z usługi powszechnej, w szczególności w odniesieniu do energii elektrycznej. Oprócz wsparcia przystępności cenowej dla osób potrzebujących większość państw członkowskich wprowadza system dostawcy z urzędu w celu ochrony konsumentów w przypadku niewydolności dostawcy. W celu dalszej ochrony konsumentów i zapewnienia ciągłości dostaw zachęca się państwa członkowskie do zapewnienia dostawcy z urzędu.

(22)

Zgodnie z art. 10 ust. 11 dyrektywy (UE) 2019/944 dostawcy dostarczają odbiorcom będącym gospodarstwami domowymi adekwatne informacje dotyczące rozwiązań alternatywnych w stosunku do odłączenia z odpowiednim wyprzedzeniem przed planowanym odłączeniem. Odbiorcy wrażliwi powinni być odpowiednio chronieni przed odłączeniem energii elektrycznej i nie powinni być stawiani w sytuacji, w której byliby zmuszeni do odłączenia się od sieci. Aby zagwarantować dostęp do energii osobom znajdującym się w najtrudniejszej sytuacji, należy zachęcać państwa członkowskie do działania zgodnie z dobrymi praktykami w tej dziedzinie w całej Unii.

(23)

Ze względu na jego złożony charakter ubóstwo energetyczne należy traktować jako problem wielodyscyplinarny, który wymaga podejścia wielosektorowego obejmującego przede wszystkim, choć nie tylko, sektory polityki energetycznej i społecznej, przy jednoczesnym uwzględnieniu bardzo konkretnych zobowiązań prawnych wynikających z przepisów dotyczących energii i klimatu. System zarządzania ubóstwem energetycznym powinien zatem umożliwiać współpracę międzyresortową i pionową między krajowymi, regionalnymi i lokalnymi strukturami rządowymi, a także szersze konsultacje z odpowiednimi zainteresowanymi stronami i partnerami społecznymi z różnych sektorów, aby przyczynić się do świadomego podejmowania decyzji. W tym celu można również rozważyć wielopoziomowy dialog w dziedzinie klimatu i energii ustanowiony na podstawie art. 11 rozporządzenia (UE) 2018/1999.

(24)

Mocną stroną obserwatoriów ubóstwa energetycznego jest to, że skupiają one wszystkie kluczowe zaangażowane podmioty w celu wypracowania międzysektorowego zrozumienia sytuacji ubóstwa energetycznego na wszystkich szczeblach. W związku z tym jest to wielodyscyplinarne narzędzie zarządzania, które może służyć jako sztandarowy projekt w innych obszarach polityki. Takie obserwatoria mogą również stanowić platformę dla zainteresowanych stron, umożliwiającą im udział w krajowej i lokalnej debacie oraz przekazywanie kluczowych informacji na temat problemu ubóstwa energetycznego i proponowanie inicjatyw politycznych.

(25)

Praktyka pokazała, że jednym z kluczowych elementów skutecznego nawiązywania kontaktu z gospodarstwami domowymi dotkniętymi ubóstwem energetycznym zarówno w kontekście identyfikacji beneficjentów systemów wsparcia, jak i docierania do nich, jest zaufanie.

(26)

Zasadniczą rolę w dążeniu do rozwiązania problemu ubóstwa energetycznego odgrywają skuteczna komunikacja i wymiana informacji w sposób przyjazny dla użytkownika. Gospodarstwa domowe dotknięte ubóstwem energetycznym mają różne potrzeby i możliwości nawiązywania kontaktu, a dostęp do odpowiednich informacji może być ograniczony. Skutecznymi narzędziami mogą być sieci doradztwa energetycznego lub punkty kompleksowej obsługi określone w dyrektywie (UE) 2023/1791 wraz z wnioskami dotyczącymi charakterystyki energetycznej budynków. Narzędzia te powinny być łatwo dostępne i dostosowane do potrzeb gospodarstw domowych o niskich dochodach, znajdujących się w trudnej sytuacji lub dotkniętych ubóstwem energetycznym, a także mogą być zapewniane za pośrednictwem pracowników opieki społecznej i opieki zdrowotnej lub innych pracowników pierwszego kontaktu, którzy mają regularny bezpośredni kontakt z takimi grupami społecznymi.

(27)

W pakiecie „Gotowi na 55” i komunikacie „REPowerEU: Wspólne europejskie działania w kierunku bezpiecznej i zrównoważonej energii po przystępnej cenie” (20) Komisja wyraźnie stwierdziła, że środki w zakresie efektywności energetycznej, w tym w sektorze budynków, są skutecznymi działaniami na rzecz wzmocnienia pozycji i ochrony gospodarstw domowych dotkniętych ubóstwem energetycznym i znajdujących się w trudnej sytuacji. Poprawa charakterystyki energetycznej budynków może złagodzić potencjalne negatywne skutki społeczne i zmaksymalizować korzyści społeczne, zwłaszcza w odniesieniu do poprawy warunków życia w budynkach o najgorszej charakterystyce energetycznej oraz złagodzenia ubóstwa energetycznego lub nawet zapobiegania mu.

(28)

Priorytetowe traktowanie efektywności energetycznej jest kluczową zasadą zapisaną w prawie Unii. Podstawę prawną jej stosowania stanowi art. 3 dyrektywy (UE) 2023/1791. Poprawa efektywności energetycznej ma ogromne znaczenie w przeciwdziałaniu ubóstwu energetycznemu oraz zwiększa dobrostan ludzi i mieszkańców.

(29)

Nadanie priorytetu renowacji budynków o najgorszej charakterystyce energetycznej pozwala bezpośrednio rozwiązać problem ubóstwa energetycznego, ponieważ to w takich budynkach zwykle mieszkają osoby dotknięte ubóstwem energetycznym i osoby znajdujące się w trudnej sytuacji. Dzięki renowacji energetycznej można znacznie zmniejszyć zapotrzebowanie domów na energię do ogrzewania i chłodzenia, a w konsekwencji zapewnić mieszkańcom odpowiednie wewnętrzne warunki klimatyczne przy niższych rachunkach za energię, co przyczyni się do wyjścia gospodarstw domowych z ubóstwa energetycznego. Dodatkowo zwiększenie skali renowacji energetycznej budynków może wygenerować i utrzymać miejsca pracy, które pośrednio przyczyniają się do dobrobytu ludności. Nowy europejski Bauhaus (21) to inicjatywa Unii, której celem jest pomoc w realizacji Europejskiego Zielonego Ładu przez nadanie priorytetu efektywności energetycznej, przystępności cenowej i włączeniu społecznemu.

(30)

Pozytywny wpływ renowacji budynków, w tym na warunki życia, można zmaksymalizować dzięki zastosowaniu zintegrowanych, partycypacyjnych i lokalnych podejść, jeżeli renowacja energetyczna w dzielnicach dotkniętych ubóstwem energetycznym zostanie włączona do szerszych programów włączenia społecznego i rewitalizacji obszarów miejskich. Barierę dla renowacji budynków może tworzyć rozdział zachęt, również dlatego, że najemcy nie mają takich samych możliwości jak właściciele domów, jeśli chodzi o podejmowanie decyzji dotyczących poprawy warunków mieszkaniowych. Rozdział zachęt ma miejsce wówczas, gdy korzyści płynące z transakcji lub inwestycji nie przynoszą bezpośrednich korzyści podmiotowi, który ponosi koszty takiej transakcji lub inwestycji.

(31)

Należy chronić gospodarstwa domowe znajdujące się w trudnej sytuacji przed wyższymi kosztami mieszkaniowymi, które mogą być następstwem renowacji i prowadzić do eksmisji, wysiedlenia i gentryfikacji. W związku z tym istotne jest, aby państwa członkowskie uważnie monitorowały swoją ogólną kombinację środków z różnych dziedzin polityki w odniesieniu do bezpośrednich lub pośrednich negatywnych skutków dla gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji. Środki ochrony najemców przed negatywnymi i niepożądanymi skutkami mogą obejmować zapobiegające eksmisji najemców warunkowe wsparcie finansowe na prace renowacyjne, bodźce podatkowe dla właścicieli wynajmujących mieszkania, wsparcie finansowe związane z rozliczeniem lub zmianą harmonogramu zaległości w czynszach dla uboższych gospodarstw domowych, ograniczenie wzrostu czynszu, jeżeli właściciel otrzymuje publiczne wsparcie finansowe, lub środki ustawodawcze zapewniające równowagę między wzrostem czynszu a oszczędnościami energii osiągniętymi w wyniku renowacji. Ważnymi działaniami są również egzekwowanie ram regulacyjnych chroniących najemców i skierowanych do właścicieli wynajmujących mieszkania, a także zapewnianie dostępu do informacji na temat prawa do mieszkania i praw najemców do ochrony przed eksmisją.

(32)

Zasady efektywności energetycznej mają również zastosowanie do energooszczędnych urządzeń gospodarstwa domowego, które mogą przyczynić się do znacznych oszczędności energii. Normy dotyczące efektywności energetycznej, stosowane za pośrednictwem przepisów dotyczących ekoprojektu i etykietowania energetycznego, mogą przynieść duże oszczędności energii unijnym gospodarstwom domowym.

(33)

Inteligentne systemy pomiarowe, które wspierają dokładne odczyty w czasie zbliżonym do rzeczywistego, umożliwiają konsumentom monitorowanie rzeczywistego zużycia energii przez cały dzień i mogą pomóc w identyfikowaniu osób dotkniętych ubóstwem energetycznym. W ten sposób pomagają one konsumentom przejąć kontrolę nad ich zachowaniami związanymi ze zużyciem energii i dostosować zużycie z myślą o kontrolowaniu kosztów, a przy tym pozwalają odejść od prognoz i trudności związanych z rozliczaniem z mocą wsteczną. Ma to ogromne znaczenie dla gospodarstw domowych dotkniętych ubóstwem energetycznym, które często borykają się z większymi ograniczeniami finansowymi i odczuwają nieproporcjonalnie większe skutki wahań cen energii. Gospodarstwa domowe dotknięte ubóstwem energetycznym nie powinny być pozbawione dostępu do inteligentnych technologii, które mogą pomóc im w ograniczaniu zużycia energii lub lepszym zarządzaniu tym zużyciem, a także otworzyć przed nimi możliwości czerpania korzyści z bieżących postępów w dziedzinie technologii energetycznych i cyfryzacji.

(34)

Dekarbonizacja systemu energetycznego przez stopniowe wycofywanie paliw kopalnych i zastąpienie ich odnawialnymi źródłami energii ma kluczowe znaczenie w unijnej walce ze zmianą klimatu. Rosyjska inwazja na Ukrainę i skok cen energii wskazują na pilną potrzebę szybszego odejścia od gazu ziemnego do ogrzewania gospodarstw domowych, a w tej sytuacji gospodarstwa domowe dotknięte ubóstwem energetycznym będą wymagały szczególnej uwagi i wsparcia. W Europejskim Zielonym Ładzie określono zasadę, zgodnie z którą nikt nie zostanie pozostawiony w tyle, co ma w tym kontekście ogromne znaczenie. Wspieranie gospodarstw domowych dotkniętych ubóstwem energetycznym w przechodzeniu z paliw kopalnych na tańsze odnawialne źródła energii w kontekście dostaw energii jest kluczowym elementem walki z ubóstwem energetycznym. Znajduje to także odzwierciedlenie w art. 23 ust. 4 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/2001 (22), w którym nałożono na państwa członkowskie wymóg zapewnienia dostępności energii odnawialnej dla wszystkich konsumentów, zwłaszcza gospodarstw domowych o niskich dochodach lub gospodarstw domowych w trudnej sytuacji, które w przeciwnym wypadku nie dysponowałyby wystarczającymi nakładami kapitałowymi, by korzystać z tych środków.

(35)

Energia ze źródeł odnawialnych jest bardziej przystępna cenowo dla konsumentów, jeżeli mają do niej bezpośredni dostęp. Sposobem na przezwyciężenie ograniczonej zdolności gospodarstw domowych dotkniętych ubóstwem energetycznym do dostępu do energii ze źródeł odnawialnych i ich aktywności jako konsumentów w produkcji energii elektrycznej (tzw. prosumentów) mogą być zbiorowe systemy konsumpcji własnej. Bycie prosumentem i uczestniczenie w zbiorowych systemach konsumpcji własnej przynosi szersze korzyści niefinansowe, takie jak wzmocnienie pozycji, nowe umiejętności i włączenie społeczne jednostki, a także zaufanie i wzajemne powiązania dla społeczności.

(36)

Zbiorowe systemy konsumpcji własnej obejmują społeczności energetyczne i systemy dzielenia się energią. Komisja wspiera bieżące skuteczne wdrażanie przepisów Unii dotyczących społeczności energetycznych w państwach członkowskich i proponuje (23) przepisy szczegółowe dotyczące dzielenia się energią. Ważną rolę w udostępnianiu gospodarstwom domowym dotkniętym ubóstwem energetycznym zbiorowych systemów konsumpcji własnej mają do odegrania gminy, zwłaszcza w przypadkach, gdy w przeciwnym razie wejście na rynek wiązałoby się z wymogami finansowymi oraz skomplikowanymi procedurami administracyjnymi i kosztami.

(37)

Aby zdiagnozować, opracować, ustanowić i wdrożyć środki przeciwdziałające ubóstwu energetycznemu, decydenci polityczni na wszystkich szczeblach muszą być informowani i muszą rozumieć podstawowe przyczyny ubóstwa energetycznego w swoich okręgach wyborczych. Europejski Rok Umiejętności 2023 (24) i pakt na rzecz umiejętności, stanowiące część europejskiego programu na rzecz umiejętności (25), zapewniają członkom paktu możliwość uzyskania odpowiednich wskazówek dotyczących rozwoju umiejętności. Finansowane przez Unię Centrum Doradztwa ds. Ubóstwa Energetycznego (26) zapewnia zainteresowanym stronom, w tym władzom lokalnym, internetowe i ukierunkowane szkolenia na temat ubóstwa energetycznego i wsparcie w tej dziedzinie. Ich praca nad wskaźnikami pomaga również państwom członkowskim w wyborze i formułowaniu wskaźników na szczeblu krajowym i lokalnym (27).

(38)

Pracownicy znajdujący się w bezpośrednim i regularnym kontakcie z osobami zagrożonymi ubóstwem energetycznym, tacy jak pracownicy opieki zdrowotnej, pracownicy sektora edukacji lub pracownicy socjalni, a także doradcy ds. energii powinni ponadto posiadać umiejętności umożliwiające identyfikację ubóstwa energetycznego oraz udzielanie porad i informacji gospodarstwom domowym dotkniętym ubóstwem energetycznym. Informacje takie mogą obejmować doradztwo w zakresie podstawowych środków zmniejszających zużycie energii, wyjaśnienie rachunków za energię, doradztwo w zakresie prawa do mieszkania i praw najemców do ochrony przed eksmisją lub informowanie, gdzie można uzyskać dodatkowe porady lub wsparcie.

(39)

Kwestia umiejętności dotyczy również konsumentów jako takich. Aby móc czerpać korzyści z zielonej transformacji energetycznej, konsumenci potrzebują zachęt i umiejętności, aby aktywniej angażować się w kwestie związane z energią dzięki wyższemu poziomowi wiedzy o energii i umiejętności cyfrowych, zgodnie zarówno z ich potrzebami energetycznymi, jak i celami w zakresie zmniejszenia zużycia energii. Wymaga to takich umiejętności jak wykorzystanie inteligentnych liczników oraz korzystanie z elastyczności popytu i odnawialnych źródeł energii. W tym kontekście szczególną uwagę należy zwrócić na gospodarstwa domowe znajdujące się w trudnej sytuacji i dotknięte ubóstwem energetycznym, aby pomóc im poszerzyć ich wiedzę o energii i wiedzę finansową oraz rozwinąć ich umiejętności cyfrowe, a także przełamać ich trudniejszą sytuację wynikającą z gorszej pozycji wyjściowej, również w kontekście upowszechniania innowacyjnych technologii. Niektóre grupy mogą mieć ograniczone możliwości wprowadzenia odpowiednich środków, w tym osoby wynajmujące mieszkania, zajmujące mieszkania socjalne lub innego rodzaju lokale mieszkalne niebędące ich własnością.

(40)

Dostępne są środki finansowe na rozwiązanie problemu ubóstwa energetycznego. Co najmniej 30 % całkowitej kwoty budżetu Unii przewidzianej w wieloletnich ramach finansowych na lata 2021-2027 (28) oraz całkowitej kwoty z Instrumentu Unii Europejskiej na rzecz Odbudowy (29) i co najmniej 37 % całkowitej kwoty z Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (30) należy przeznaczyć na uwzględnianie celów klimatycznych. W tym kontekście istnieją duże możliwości finansowania środków strukturalnych mających na celu rozwiązanie problemu ubóstwa energetycznego. W szczególności zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/241 państwa członkowskie przydzieliły znaczną część zasobów na środki w zakresie efektywności energetycznej, w tym na renowację budynków. W przeglądzie planów i procesie włączenia rozdziałów REPowerEU ubóstwo energetyczne odgrywa ważną rolę jako jeden z sześciu celów, do realizacji których powinny przyczynić się reformy i inwestycje. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego i Fundusz Spójności (31) również zapewniają znaczne inwestycje na rzecz wdrażania środków w zakresie efektywności energetycznej, w tym w szczególności w celu przeciwdziałania ubóstwu energetycznemu.

(41)

Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji (32), jako część mechanizmu sprawiedliwej transformacji, przyczynia się do finansowania środków w zakresie efektywności energetycznej na terytoriach borykających się z poważnymi wyzwaniami społeczno-gospodarczymi wynikającymi z procesu transformacji w kierunku osiągnięcia unijnych celów w zakresie energii i klimatu na 2030 r. Wiele z tych terytoriów to główne obszary ubóstwa energetycznego. Ubóstwo energetyczne kwalifikuje się ponadto do finansowania z dochodów krajowych w ramach unijnego systemu handlu uprawnieniami do emisji ustanowionego dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/87/WE (33) oraz do przydziałów w ramach funduszu modernizacyjnego (34) i przyszłego Społecznego Funduszu Klimatycznego.

(42)

Komisja zarządza projektami ukierunkowanymi na rozwiązanie problemu ubóstwa energetycznego w ramach programu „Horyzont Europa” i Programu działań na rzecz środowiska i klimatu (LIFE) (35). Oprócz tego za pośrednictwem finansowanego przez Unię Centrum Doradztwa ds. Ubóstwa Energetycznego zapewnia ona gminom pomoc techniczną w zakresie diagnozowania ubóstwa energetycznego oraz planowania i wdrażania ukierunkowanych działań lokalnych. Za pomocą Instrumentu Wsparcia Technicznego (36) Komisja wspiera państwa członkowskie, na ich wniosek, w ich staraniach na rzecz opracowania i wdrożenia reform, w tym w obszarze ubóstwa energetycznego, renowacji budynków oraz w opracowywaniu planów społeczno-klimatycznych.

(43)

Środki strukturalne, zwłaszcza te dotyczące dostępu do efektywności energetycznej, renowacji budynków lub energii ze źródeł odnawialnych, wymagają znacznego, stałego finansowania z góry, zgodnie z art. 28 dyrektywy (UE) 2023/1791. Ważne jest, aby wydatki publiczne i systemy finansowania były odpowiednio dostosowane, tak aby wspierać gospodarstwa domowe znajdujące się w trudnej sytuacji i dotknięte ubóstwem energetycznym, mobilizować dodatkowe inwestycje prywatne, promować produkty pożyczkowe na rzecz efektywności energetycznej i zapewniać gwarancje publiczne. Państwa członkowskie powinny również dostosować swoje plany i programy finansowane z funduszy unijnych, tak aby ukierunkować je na gospodarstwa domowe znajdujące się w trudnej sytuacji i dotknięte ubóstwem energetycznym, a jednocześnie tworzyć synergie w całej Unii oraz między krajowymi, regionalnymi i lokalnymi planami i programami.

(44)

Biorąc pod uwagę, że gospodarstwa domowe dotknięte ubóstwem energetycznym nie posiadają zasobów własnych i mają ograniczony dostęp do kredytów komercyjnych, napotykają one przeszkody w dostępie do finansowania inwestycji. Takie gospodarstwa domowe potrzebują zatem publicznego wsparcia finansowego, które może przyjąć formę bezpośredniej dotacji z góry, płatności bezpośredniej na prace związane z efektywnością energetyczną lub renowacją, pożyczki ze środków publicznych umożliwiającej gospodarstwom domowym spłatę inwestycji publicznych w miarę oszczędzania na rachunku za energię, pożyczek o zerowym lub obniżonym oprocentowaniu lub innego innowacyjnego sposobu finansowania i które pomoże im sfinansować prace związane z renowacją energetyczną,