Wyrok SN z dnia 9 września 2015 r., sygn. III SK 40/14

Gdy umowa ubezpieczenia wygasa przed terminem, zakład ubezpieczeń nie może uzależniać wysokości zwracanej składki od innych czynników niż określony w kodeksie cywilnym okres ubezpieczenia.

Gazeta Prawna nr 183/2015

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Krzysztof Staryk (przewodniczący)

SSN Dawid Miąsik (sprawozdawca)

SSN Zbigniew Myszka

Protokolant Grażyna Grabowska

w sprawie z powództwa Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń S.A. z siedzibą w W. przeciwko Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów o naruszenie zbiorowych interesów konsumentów i nałożenie kary pieniężnej, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 9 września 2015 r., skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 6 listopada 2013 r.,

1. oddala skargę kasacyjną,

2. zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 270 zł. (dwieście siedemdziesiąt złotych) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.

Uzasadnienie

Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (Prezes Urzędu) w punkcie II sentencji decyzji z 30 grudnia 2009 r. [...] uznał, że wymienione w nim postanowienia stosowanych przez PZU S.A. (powód) w umowach z konsumentami wzorców umów o nazwach "Ogólne warunki ubezpieczenia autocasco dla klienta indywidualnego oraz małego lub średniego przedsiębiorcy", "Ogólne warunki ubezpieczenia autocasco dla klienta indywidualnego oraz małego lub średniego przedsiębiorcy", "Ogólne warunki ubezpieczenia PZU DOM Plus", "Ogólne warunki kompleksowego ubezpieczenia "Bezpieczny Turysta"; "Ogólne warunki jednostkowego i rodzinnego ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków", "Ogólne warunki zbiorowego ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków" pozostają w sprzeczności z art. 813 § 1 k.c. i naruszają zakaz, o którym mowa w art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. z 2007 r. Nr 50, poz. 331, uokik).

W uzasadnieniu decyzji Prezes Urzędu przyjął, że art. 813 § 1 k.c. reguluje kwestie związane z ustalaniem należnej zakładom ubezpieczeń składki ubezpieczeniowej oraz wysokości składki, jakiej zwrot należy się konsumentowi w przypadku rozwiązania umowy ubezpieczeniowej przed upływem okresu, na jaki została zawarta. Świadczeniem ubezpieczyciela, wynikającym z umowy ubezpieczenia, jest udzielenie ochrony ubezpieczeniowej ubezpieczającemu (ubezpieczonemu) w okresie trwania umowy ubezpieczenia, ubezpieczający zaś zobowiązuje się do zapłacenia składki. Konsekwencją wynikającą z art. 813 § 1 k.c. jest zasada, że ubezpieczycielowi nie należy się składka za czas, w którym nie udziela ochrony ubezpieczeniowej, zatem zwracaną składkę ustala się proporcjonalnie do okresu niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej. Składka jest podzielna, skoro obliczana jest za czas trwania odpowiedzialności ubezpieczeniowej. Czas nieudzielonej ochrony ubezpieczeniowej jest jedyną, wynikającą z art. 813 § 1 k.c., przesłanką warunkującą wysokość zwracanej składki. Przepis art. 813 § 1 k.c. ma charakter iuris cogentis, zatem zasada z niego wynikająca nie może zostać zmieniona w wyniku swobody kontraktowej. Zatrzymanie przez zakład ubezpieczeń części składki większej, niż to wynika z jej proporcjonalnego rozliczenia w stosunku do czasu nieudzielonej ochrony ubezpieczeniowej, narusza dyspozycję wynikającego z tego przepisu unormowania. W ocenie Prezesa Urzędu zakład ubezpieczeń nie jest uprawniony do uzależnienia wysokości zwracanej składki od wykorzystanej części sumy ubezpieczenia. Organ odwołał się do uzasadnienia projektu rządowego nowelizacji, na mocy której wprowadzono do art. 813 § 1 k.c. zdanie drugie. Zgodnie z jego treścią zmiana "art. 813 § 1 k.c. ma na celu wyraźne podkreślenie, że w razie rozwiązania umowy ubezpieczenia przed upływem okresu na jaki została zawarta, ubezpieczającemu przysługuje zwrot składki za okres niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej. Mimo obowiązywania art. 813 § 1 k.c. w dotychczasowym brzmieniu ubezpieczyciele bardzo często zastrzegają w ogólnych warunkach ubezpieczenia, że nie dokonują zwrotu składki za czas, w którym nie świadczyli ochrony ubezpieczeniowej. Wprowadzenie przepisu usunie powstające obecnie na tym tle wątpliwości" (druk sejmowy nr 353). Zgodnie z niezmienną zasadą obliczania wysokości zwracanej składki należy się ona ubezpieczającemu w każdym przypadku, o ile nie wyczerpana została suma ubezpieczenia, a doszło do rozwiązania umowy. Prezes Urzędu przyjął także, w oparciu o orzecznictwo Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, że zwrot składki przysługuje zarówno w przypadku szkody częściowej, jak i całkowitej, jeśli szkoda nie wyczerpuje sumy ubezpieczenia (z odwołaniem do wyroków Sądu Okręgowego w Warszawie z 25 maja 2007 r. XVII AmC 83/06; z 27 czerwca 2008 r. XVII Ama 135/2007). W przypadku odstąpienia od umowy ubezpieczenia lub wypowiedzenia jej, świadczenie ubezpieczającego zostało spełnione w całości, zaś świadczenie ubezpieczyciela tylko częściowo, dlatego powinien on zwrócić składkę za niewykorzystany okres ochrony ubezpieczeniowej. Zdaniem Prezesa Urzędu, taka interpretacja art. 813 § 1 k.c. nie przeczy treści art. 18 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. Nr 124, poz. 1151, ze zm., dalej jako ustawa o działalności ubezpieczeniowej), gdyż przepis ów dotyczy sposobu ustalania składki ubezpieczeniowej oraz zobowiązuje zakład ubezpieczeń do takiego określania w umowie zasad wyliczania składki, aby były jasne i zrozumiałe dla nabywcy. Przepis art. 18 ustawy o działalność ubezpieczeniowej nie normuje zasad zwrotu składki w przypadku rozwiązania umowy przed upływem okresu, na jaki została zawarta. Działanie powoda polegające na umieszczeniu we wzorcach umownych postanowienia uzależniającego wysokość zwracanej składki od wysokości wypłaconego już odszkodowania godzi w jedyną i niezmienną regułę wynikającą z art. 813 § 1 k.c., z której wynika, że zwraca się składkę proporcjonalną do okresu, za który nie udzielono ochrony ubezpieczeniowej.