Statut jednostki pomocniczej. Uchwalając go, rada gminy musi zachować ostrożność, łatwo bowiem o przekroczenie ustawowych granic

Jednostki pomocnicze są tworzone na zasadzie fakultatywności, co oznacza, że gmina może, ale nie musi ich powoływać. Rada gminy dysponuje w tym zakresie samodzielnością, wynikającą wprost z art. 169 ust. 4 Konstytucji RP, zgodnie z którym „ustrój wewnętrzny jednostek samorządu terytorialnego określają, w granicach ustaw, ich organy stanowiące”. Sołectwa, dzielnice, osiedla, bo o nich mowa, są zdecydowanie bliżej obywatela i dają szansę na budowanie społeczeństwa obywatelskiego w większym stopniu niż gminy, nie wspominając o powiecie czy województwie. Ale choć ustawodawca określił podstawowe kwestie do uregulowania w statucie tych podmiotów, to przełożenie lapidarnego języka ustawowego na rozwiązania praktyczne bywa często zadaniem ponad siły organu stanowiącego gminy. Wskazują na to wyraźnie w swoim orzecznictwie sądy administracyjne. Źródłem problemów jest kwestia wyborów, określania zadań jednostek pomocniczych czy zarządzanie mieniem komunalnym. Kontrowersje budzi niekiedy m.in. już samo tworzenie tych podmiotów i konsultowanie tego z mieszkańcami.

Zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (dalej: u.s.g.) gmina może tworzyć jednostki pomocnicze, czyli sołectwa oraz dzielnice czy osiedla. Jednostką pomocniczą może też być położone na terenie gminy miasto. Podmioty te ustanawia wyłącznie rada gminy w drodze uchwały po przeprowadzeniu konsultacji z mieszkańcami lub z ich inicjatywy (art. 5 ust. 2 u.s.g.). Z kolei zasady tworzenia, łączenia, podziału oraz znoszenia jednostki pomocniczej muszą zostać określone w statucie gminy (art. 5 ust. 3 u.s.g.). W związku z częstymi problemami JST w tym zakresie, należy podkreślić istotność prowadzenia konsultacji z mieszkańcami odnoszących się zarówno do utworzenia jednostek pomocniczych w danej gminie (art. 5 ust. 2 u.s.g.), jak i uchwalenia ich statutu (art. 35 ust. 1 u.s.g.). Pamiętać też należy, że wymóg konsultacji z mieszkańcami istnieje nie tylko przy uchwaleniu statutu jednostki pomocniczej, ale również przy jego zmianie. Powinien on być rozumiany jako rzeczywiste (a nie tylko teoretyczne) omówienie z mieszkańcami proponowanych regulacji i umożliwienie im wyrażenia o nich opinii. Konsultacje przeprowadza się zgodnie z postanowieniami uchwały rady gminy ustalającej zasady i tryb takiego opiniowania. Wymagane jest najpierw podjęcie uchwały w przedmiocie konsultacji z mieszkańcami, a dopiero potem faktyczne ich przeprowadzenie. Nie można powoływać się np. na przeprowadzenie konsultacji w „sposób zwyczajowo przyjęty”. Takie twierdzenie (o przeprowadzeniu konsultacji z mieszkańcami w sposób zwyczajowo przyjęty) nie jest możliwe do zweryfikowania pod kątem prawnym, tak więc zasady weryfikacji przeprowadzenia konsultacji z mieszkańcami muszą zostać określone w uchwale.