Wyrok SN z dnia 4 lutego 2015 r., sygn. III UK 73/14

Użyte w pkt 22 załącznika nr 1 do ustawy o emeryturach pomostowych ogólne pojęcie "pracy rybaków morskich", której wykonywanie uprawnia do emerytury pomostowej z mocy art. 8 tej ustawy, obejmuje wszystkich członków załogi kutra rybackiego i wszystkie prace rybaków morskich, na wszystkich wyszczególnionych na liście załogi stanowiskach, w tym także na stanowisku motorzysty i mechanika.

Teza od Redakcji

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Maciej Pacuda (przewodniczący)

SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)

SSN Zbigniew Myszka

w sprawie z odwołania H. A. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o emeryturę pomostową, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 lutego 2015 r., skargi kasacyjnej odwołującego się od wyroku Sądu Apelacyjnego w [...] z dnia 3 grudnia 2013 r.,

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 17 stycznia 2013 r. odmówił H. A. prawa do emerytury pomostowej uznając, że choć ubezpieczony przed dniem 1 stycznia 1999 r. wykonywał pracę w warunkach szczególnych, lecz nie wykonywał pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymienionej w załączniku 1 lub 2 do ustawy pomostowej po dniu 31 grudnia 2008 r., jak również nie udowodnił co najmniej 10 lat pracy wykonywanej w warunkach szczególnych na stanowisku rybaka morskiego. Do prac wykonywanych w szczególnych warunkach wymienionych w pkt 22 załącznika nr 1 do ustawy pomostowej nie uwzględniono okresów: od 15 maja do 25 października 1978 r., od 13 września 1980 r. do 15 czerwca 1981 r., od 17 grudnia 1981 r. do 27 lutego 1994 r. oraz od 28 maja 1994 r. do 11 czerwca 1996 r. Ponadto, do pracy wykonywanej w warunkach szczególnych nie uwzględniono okresu pracy od 3 do 6 listopada 2012 r., gdyż pracodawca ubezpieczonego nie zgłosił ubezpieczonego jako pracującego w warunkach szczególnych. Na skutek odwołania ubezpieczonego wyrokiem z dnia 13 maja 2013 r. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K. oddalił odwołanie. Powyższe orzeczenie Sąd Okręgowy oparł o następujące ustalenia faktyczne i rozważania prawne: H. A. urodził się w 1956 r. W okresie od 19 kwietnia do 13 sierpnia 1977 r. i od 26 sierpnia do 12 września 1977 r. zatrudniony był w Przedsiębiorstwie Połowów i Usług Rybackich "B." w likwidacji na stanowisku młodszego rybaka. Następnie odbył naukę w Technikum Rybołówstwa Morskiego na kierunku mechanik. Po jej zakończeniu, z dniem 16 maja 1978 r. zatrudnił się u dotychczasowego pracodawcy, u którego wykonywał prace na stanowiskach: motorzysta okrętowy (od 15 maja do 25 października 1978 r. i od 13 września 1980 r. do 15 czerwca 1981 r.), robotnik gospodarczy przy pracy lekkiej, mechanik II oraz mechanik I (od 17 grudnia 1981 r. do 27 lutego 1994 r.). Zatrudnienie ubezpieczonego ustało z dniem 31 maja 1997 r., przy czym w okresie od 28 lutego 1994 r. do 31 maja 1997 r. korzystał on z urlopu bezpłatnego. Ubezpieczony okresowo pracował na kutrach rybackich razem z K. B. i T. J., którzy wykonywali wyłącznie prace rybaków morskich. Praca ubezpieczonego różniła się od obowiązków tych osób. Do jego obowiązków jako mechanika należała bowiem obsługa urządzeń do połowu ryb, tj. wind trałowych, sortownicy do sortowania ryb oraz obsługa silnika kutra. Ubezpieczony wykonując obowiązki motorzysty był odpowiedzialny za maszynownię, pomagał również przy połowie ryb, jednak robił to, gdy wykonał już obowiązki związane ze swoim stanowiskiem pracy. Zdarzało się również że ubezpieczony pływał na kutrach, które były mało zmechanizowane, między innymi, nie posiadały windy sieciowej. Wtedy też pomagał on innym osobom ręcznie wyciągać sieci. W trakcie korzystania z urlopu bezpłatnego zatrudnił się w "K." spółce cywilnej, Firma J. z siedzibą K., gdzie w okresie od 28 maja 1994 r. do 11 czerwca 1996 r. zajmował stanowisko mechanika. W późniejszym okresie do 2005 r. ubezpieczony prowadził działalność gospodarczą. W okresie od 2009 r. do 2011 r. wykonywał on pracę na rzecz podmiotów zagranicznych i dobrowolnie opłacał składki na ubezpieczenie społeczne. Od 2011 r. ubezpieczony ubiegał się o przyznanie emerytury pomostowej, jednak decyzją z dnia 22 grudnia 2011 r. organ rentowy odmówił mu prawa do świadczenia. Wyrokiem Sądu Okręgowego w K. z dnia 30 marca 2012 r., oddalono odwołanie ubezpieczonego uznając, że nie spełnił on warunku z art. 8 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych, gdyż po dniu 31 grudnia 2008 r. nie wykonywał żadnej pracy w warunkach szczególnych lub szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy, jak również nie spełnił on warunku z art. 49 ustawy, gdyż nie osiągnął wieku 60 lat, nadto na dzień 1 stycznia 2009 r. nie udowodnił wymaganego okresu wykonywania pracy w szczególnych warunkach na stanowisku rybaka morskiego. Wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 30 października 2012 r., apelacja H. A. została oddalona. Z ustaleń sądu pierwszej instancji wynikało także, że w okresie od 3 do 6 listopada 2012 r. był zatrudniony w Przedsiębiorstwie Połowowym "N." spółce cywilnej, w którym wykonywał pracę w warunkach szczególnych na stanowisku rybaka. Sąd pierwszej instancji na podstawie ustalonego stanu faktycznego oraz art. 4 i art. 8 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. Nr 237, poz. 1656 ze zm.) stwierdził, że odwołanie ubezpieczonego nie zasługuje na uwzględnienie wskazując, że co prawda H. A. ukończył 55 lat, nie pozostaje w stosunku pracy oraz udokumentował okres składkowy i nieskładkowy w wymiarze ponad 25 lat, a po dniu 31 grudnia 2008 r. wykonywał pracę w szczególnych warunkach (od 3 do 6 listopada 2012 r. był zatrudniony na stanowisku rybaka), jednak nie udowodnił, aby wykonywał pracę rybaka morskiego w pełnym wymiarze czasu pracy przez okres 10 lat. W ocenie sądu pierwszej instancji z zebranej dokumentacji pracowniczej, między innymi, akt osobowych Przedsiębiorstwa Połowów i Usług Rybackich "B." w likwidacji, wynika jednoznacznie, że ubezpieczony na stanowisku młodszego rybaka pracował wyłącznie w okresie od 19 kwietnia do 13 sierpnia 1977 r. i od 26 sierpnia do 12 września 1977 r. Po ukończeniu Technikum Rybołówstwa Morskiego ubezpieczony już jako mechanik ponownie od 16 maja 1978 r. został zatrudniony u tego samego pracodawcy, u którego pracował uprzednio. Wykonywał też obowiązki jako motorzysta okrętowy (kierownik maszyn), robotnik gospodarczy przy pracy lekkiej, mechanik II oraz mechanik I, z przerwami do 31 maja 1997 r. Sąd uznał, że pomimo treści zaświadczenia o wykonywaniu pracy w szczególnych warunkach w okresie od 15 maja do 25 października 1978 r., od 13 września 1980 r. do 15 czerwca 1981 r. oraz od 17 grudnia 1981 r. do 27 lutego 1994 r., praca wykonywane w tych okresach nie była pracą w szczególnych warunkach w charakterze rybaka morskiego wymienionej w pkt 22 załącznika nr 1 do ustawy o emeryturach pomostowych. Świadectwo pracy potwierdzające prace w warunkach szczególnych nie przesądzało w niniejszym stanie faktycznym o uznaniu wykonywanej pracy za pracę w takich szczególnych warunkach. Sąd stwierdził, że stanowi ono dokument prywatny i podlega ocenie sądu zgodnie z zasadą swobodnej oceny dowodów (art. 233 § 1 k.p.c.). W świadectwie tym wskazano, że H. A. zatrudniony na stanowisku motorzysty okrętowego i mechanika I wykonywał pracę rybaka morskiego w pełnym wymiarze godzin pracy wymienionym w wykazie B dziale IV poz. 4 pkt 19 stanowiącego załącznik do zarządzenia nr 24 Ministra - Kierownika Urzędu Gospodarski Morskiej z dnia 15 sierpnia 1983 r. w sprawie prac wykonywanych w warunkach szczególnych w zakładach pracy resortu gospodarki morskiej. Sąd wskazał, że wykazy resortowe mają obecnie charakter jedynie informacyjny, techniczno - porządkujący, uściślający i mogą mieć znaczenie jedynie w sferze dowodowej, stanowiąc podstawę domniemania faktycznego. Sąd Okręgowy w oparciu o akta osobowe ubezpieczonego, jak i zeznania K. B. oraz T. J. uznał, że na kutrze wyraźnie zarysowany był podział ról i ubezpieczony wykonywał obowiązki motorzysty i mechanika. Świadkowie, którzy pracowali wyłącznie na stanowisku rybaków, dokładnie opisali czym różniła się praca ubezpieczonego od ich pracy. Do zakresu obowiązków H. A. należała bowiem w pierwszej kolejności obsługa urządzeń do połowu ryb, tj. wind trałowych, sortownicy do sortowania ryb oraz obsługa silnika kutra. Ubezpieczony wykonując obowiązki motorzysty był odpowiedzialny za maszynownię. Wykonywał on również czynności związane ze stanowiskiem rybaka, ale jedynie pomocniczo, pomagając rybakom w określonym czasie przy ich pracach, gdy wykonał już obowiązki związane ze swoim stanowiskiem pracy. Sąd stwierdził zatem, że praca ta nie miała cech stałości i pełnowymiarowości, bowiem będąc motorzystą/mechanikiem ubezpieczony nie mógłby wykonywać prac rybaka w pełnym wymiarze czasy pracy i stale. Mając na uwadze, że do prac rybaków morskich objętych wykazem B załącznika zaliczone zostały prace wynikające z rodzaju czynności wykonywanych na ustalonym w służbie pokładowej stanowisku rybaka (prace wykonywane bezpośrednio przy połowie ryb), Sąd przyjął, iż prace rybaków morskich wykonywane na stanowiskach ustalonych w dziale służby mechanicznej i sprowadzające się do obsługi oraz dozoru maszyn, nie mogą być uznane za prace na stanowisku stricte rybaka pracującego przy połowie ryb i objętego wykazem B. W ocenie tego Sądu tożsama sytuacja miała miejsce w okresie od 28 maja 1994 r. do 11 czerwca 1996 r., tj. pracy ubezpieczonego w spółce "K." na stanowisku mechanika. Wobec tak dokonanych ustaleń Sąd Okręgowy oddalił odwołanie. Na skutek apelacji ubezpieczonego Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 3 grudnia 2013 r. oddalił apelację, stwierdzając, że H. A. będąc zatrudniony w przedsiębiorstwie B. na stanowisku motorzysty okrętowego i mechanika wykonywał przede wszystkim te czynności, a uczestniczenie w pracach związanych z bezpośrednim poławianiem ryb nie była świadczona przez niego w pełnym wymiarze czasu pracy. Powyższe wnioski Sąd wywiódł z analizy dokumentacji pracowniczej ubezpieczonego oraz z zeznań świadków, którzy zostali zawnioskowani przez samego ubezpieczonego. Osoby te zeznając w sposób szczery, bez negatywnego nastawienia względem ubezpieczonego, a w ręcz przeciwnie, w zamiarze umożliwienia mu zdobycia świadczenia, podały, że pracował on na kutrze jako mechanik. Do jego obowiązków należała obsługa silnika i innych urządzeń, między innymi, taśmociągu, windy trałowej, sortownicy. Ubezpieczony musiał dbać o silnik, paliwo, oleje. Z tego tytułu otrzymywał wyższe wynagrodzenie niż zatrudnieni na kutrze rybacy. Sąd ubezpieczeń społecznych nie kwestionując faktu, że w spornym okresie ubezpieczony uczestniczył także w wykonywaniu czynności stricte rybackich, tj. patroszył ryby, wydawał ryby i wpuszczał ryby do ładowni, stwierdził że te okoliczności nie stanowią przesłanki do przyznania ubezpieczonemu prawa do spornego świadczenia. Bowiem tylko stała, regularna ekspozycja człowieka na szkodliwe warunki stanowi podstawę do ubiegania się o emeryturę pomostową. H. A. nie wykonywał pracy rybaka morskiego w rozumieniu załącznika nr 1 poz. 22 stanowiącego wykaz prac w szczególnych warunkach w rozumieniu ustawy o emeryturach pomostowych w pełnym wymiarze czasu pracy, gdyż głównym stanowiskiem jego pracy było stanowisko motorzysty i mechanika. Sąd podkreślił, że jedynie prace rybaków morskich zostały wymienione w załączniku nr 1 poz. 22 do ustawy o emeryturach pomostowych, a zatem tylko takie prace zostały uznane za charakteryzujące się szczególnym stopniem szkodliwości i uciążliwości, bądź jako prace wymagające szczególnie wysokiej sprawności psychofizycznej, odpowiedzialności - jako prace wykonywane w trudnych warunkach atmosferycznych, na pokładzie kutra, przy połowie ryb i ich patroszeniu. Tego rodzaju prace podlegają zakwalifikowaniu do prac rybaków morskich objętych wykazem A załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. Sąd uznał za chybione stanowisko ubezpieczonego, że w celu zdefiniowania prac rybaka morskiego w rozumieniu omawianych wyżej przepisów należy sięgać do Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy Nr 188. Sąd miał na uwadze, że uregulowania te odnoszą się do szeroko rozumianej pracy w sektorze rybołówstwa. Definicja rybaka tam zawarta została ustalona dla celów tej Konwencji, która nie normuje kwestii emerytalnych, a jedynie zagadnienia warunków pracy na statkach i w tym przypadku co oczywiste szeroka definicja stanowiska pracy rybaka jawi się jako uzasadniona, ale nie ma ona znaczenia dla interpretacji przepisów emerytalnych. Sąd wskazał także, że podobnie należy ocenić powoływane przez apelującego określenia użyte w rozporządzeniu Ministra Żeglugi z dnia 10 marca 1964 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych oficerów i rybaków na polskich statkach rybackich (Dz.U. nr 12, poz. 74) czy określone według Badań Środowiska Pracy na poszczególnych stanowiskach pracy wartości dopuszczone według rozporządzenia MPiPS z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. Nr 217, poz. 1833). Zdaniem Sądu Apelacyjnego przepisy przyznające prawo do emerytury pomostowej rybakom morskim, tj. art. 4 w związku z art. 8 ustawy o emeryturze pomostowej, uprawniające do emerytury we wcześniejszym wieku 55 lat, należy interpretować ściśle, bowiem nabycie prawa do tego świadczenia jest swoistym przywilejem i nie można stosować wykładni rozszerzającej, w szczególności, jeżeli chodzi o rodzaj pracy i jej charakter czy też stanowisko pracy. Sąd odwoławczy nie podzielił stanowiska apelującego, że motorzysta kutrowy i mechanik kutrowy na kutrze rybackim jest rybakiem morskim, bowiem jak wynika z ustalonego w sprawie stanu faktycznego, każdy z członków załogi kutra miał przypisany swój własny zakres czynności. Wynagrodzenie H. A. różniło się też od wynagrodzeń pozostałych członków załogi właśnie z uwagi na inny zakres obowiązków. Z tych wszystkich względów Sąd Apelacyjny nie znalazł podstaw do przyjęcia, że w spornych okresach ubezpieczony pracował na stanowisku rybaka morskiego i odmówił przyznania mu prawa do emerytury pomostowej w wieku 55 lat. Ubezpieczony nie spełnił bowiem wymaganej art. 8 pkt 2 ustawy o emeryturze pomostowej przesłanki w postaci 10-letniego okresu pracy w szczególnych warunkach. Ubezpieczony zaskarżył w całości wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 3 grudnia 2013 r. skargą kasacyjną, zarzucając temu orzeczeniu naruszenie prawa materialnego poprzez błędną wykładnię art. 3 ust. 1, 2 i 7 oraz art. 8 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych oraz pkt 22 załącznika nr 1 do tejże ustawy dokonaną z pominięciem art. 3 pkt 3 ustawy z dnia 1991 r. o pracy na morskich statkach handlowych (Dz.U. Nr 61, poz. 258), § 29 pkt 4 rozporządzenia Ministra Żeglugi z dnia 10 marca 1964 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych oficerów i rybaków na polskich statkach rybackich (Dz.U. Nr 12 poz. 74) oraz wbrew uregulowaniom zawartym w poz. 4 Działu IV Wykazu B stanowiącego załącznik do Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (zwanego dalej "Rozporządzeniem") oraz w Wykazie B, Dziale IV poz. 4 pkt 19 stanowiącym załącznik do Zarządzenia nr 24 Ministra - Kierownika Urzędu Gospodarki Morskiej z dnia 15 sierpnia 1983 r. w sprawie prac wykonywanych w szczególnych warunkach w zakładach pracy resortu gospodarki morskiej, co doprowadziło do zawężającej wykładni terminu "prace rybaków morskich" wyłącznie do stanowiska rybaka morskiego i błędnego uznania, że praca rybaka morskiego na stanowisku motorzysty okrętowego i mechanika stale i w pełnym wymiarze czasu pracy nie stanowi pracy rybaka morskiego wykonywanej w szczególnych warunkach, o której mowa w pkt 22 załącznika nr 1 do ustawy o emeryturach pomostowych i nie pozwala na przyznanie emerytury pomostowej po przepracowaniu co najmniej 10 lat. W związku z powyższym wniósł orzeczenie co do istoty sprawy poprzez zmianę zaskarżonej decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 17 stycznia 2013 r., i ustalenie, że ubezpieczonemu H. A. przysługuje prawo do emerytury pomostowej począwszy od dnia 13 listopada 2012 r. z uwagi na wykonywanie stale i w pełnym wymiarze czasu w szczególnych warunkach pracy rybaka morskiego wymienionej w pkt 22 załącznika nr 1 do ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych przez okres czasu wynoszący powyżej 10 lat oraz zasądzenie od zakładu ubezpieczeń na rzecz ubezpieczonego zwrotu kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych - ewentualnie - w braku podstaw do wydania orzeczenia co do istotny sprawy na podstawie art. 398 k.p.c. wnoszę o uwzględnienie skargi kasacyjnej oraz o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego Wydział III Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 3 grudnia 2013 r. a także uchylenie w całości poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego w K. Wydział IV Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 13 maja 2013 r. i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania temu sądowi przy uwzględnieniu kosztów postępowania kasacyjnego.