Wyrok SN z dnia 8 maja 2014 r., sygn. V CSK 376/13

Przed zmianą przepisów kodeksu cywilnego, polegającą na wprowadzeniu art. 359 § 2² k.c., zakazującego zastrzegania odsetek wyższych niż maksymalne, podstawą stwierdzania nieważności postanowień umów w tym przedmiocie jest art. 58 § 3 w zw. z 58 § 2 k.c. i art. 353¹ k.c.

Teza od Redakcji

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Anna Owczarek (przewodniczący, sprawozdawca)

SSN Antoni Górski

SSN Kazimierz Zawada

Protokolant Ewa Zawisza

w sprawie z powództwa S. C. przeciwko N. S. o ustalenie, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 8 maja 2014 r., skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego w [...] z dnia 27 lutego 2013 r.,

1) oddala skargę kasacyjną,

2) zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 1.800,- (jeden tysiąc osiemset) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 18 lipca 2012 r. ustalił nieważność umowy pożyczki z dnia 14 października 1997 r., zawartej między powodem S. C. jako pożyczkobiorcą a pozwanym N. S. jako pożyczkodawcą, w zakresie § 3, nakładającego obowiązek zapłaty odsetek umownych w wysokości 1% wartości pożyczki za każdy dzień zwłoki w jej zwrocie, oraz oddalił powództwo o ustalenie nieważności jednostronnej czynności prawnej pozwanego, polegającej na zarachowaniu wpłaconej przez osobę trzecią kwoty 45.000 zł na spłatę odsetek umownych. Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 27 lutego 2013 r. oddalił apelację pozwanego opartą m.in. na zarzucie nieważności postępowania. Podstawa faktyczna rozstrzygnięcia sądów obu instancji była tożsama. Ustalono, że w dniu 14 października 1997 r. strony zawarły umowę, na podstawie której pozwany udzielił powodowi pożyczki w kwocie 7.500 USD (odpowiednik 27.000 zł) z terminem zwrotu do dnia 31 grudnia 1997 r. Według twierdzeń powoda wskazana kwota obejmowała także wynagrodzenie pozwanego, gdyż rzeczywista kwota pożyczki wynosiła 5.000 USD. Strony postanowiły, że pożyczkobiorca za każdy dzień zwłoki w zwrocie zapłaci odsetki umowne w wysokości 1% "wartości pożyczki" (§ 3 umowy). Na zabezpieczenie roszczeń wynikających z umowy pożyczki powód wystawił weksel na kwotę 27.000 zł, płatny w dniu 31 grudnia 1997 r. Powód poznał pozwanego za pośrednictwem powiązanego z nim rodzinnie S. K. - prawnika, z którym współpracował w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej. W dniu 10 maja 1998 r. S. K. przekazał pozwanemu z własnych środków kwotę 45.000 zł. W pokwitowaniu wskazano, że wpłata następuje "z tytułu poręczenia wekslowego pożyczki", mimo że na wekslu brak adnotacji o poręczeniu, ponadto pozwany oświadczył, że zwrot kwoty powoduje wygaśnięcie wszelkich jego roszczeń wobec S. K., ale nie pozbawia możliwości dochodzenia roszczeń wobec powoda. Sąd Wojewódzki wyrokiem zaocznym z dnia 25 listopada 1998 r. zasądził od S. C. na rzecz N. S. na podstawie weksla kwotę 27.000 zł z 1% odsetkami za każdy dzień zwłoki, począwszy od dnia 1 stycznia 1998 r. do dnia zapłaty. Wyrok ten, doręczony pod adresem w Polsce, pod którym powód nie przebywał, uprawomocnił się bez zaskarżenia. W oparciu o tytuł egzekucyjny wydany w tym postępowaniu pozwany, po uzyskaniu klauzuli wykonalności, złożył wniosek o wszczęcie egzekucji. Komornik pismem z dnia 19 kwietnia 2001 r. zawiadomił powoda o wszczęciu postępowania egzekucyjnego, wzywając do spłaty długu w kwocie 27.000 z. wraz z odsetkami w kwocie 325.350,00 zł. Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 28 listopada 2005 r. oddalił powództwo o pozbawienie wykonalności wskazanego tytułu wykonawczego wytoczone przez S. C. i jego żonę. Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 28 czerwca 2006 r., zmienił to orzeczenie w części i pozbawił wykonalności tytuł wykonawczy co do obowiązku zapłaty kwoty 45.000 zł z odsetkami, uwzględniając spełnienie świadczenia przez osobę trzecią - S. K. Postępowanie przygotowawcze przeciwko pozwanemu zostało umorzone. Sąd Okręgowy wskazał, że w dacie zawarcia umowy pożyczki nie obowiązywał jeszcze art. 359 § 2 k.c., zakazujący zastrzegania odsetek wyższych niż maksymalne. Stwierdził, że podstawą nieważności umowy w zakresie odsetek jest sprzeczność tego postanowienia z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.), gdyż nałożył on obowiązek zakazany normami moralnymi. Zastrzeganie w umowie pożyczki pomiędzy osobami fizycznymi odsetek w wysokości nadmiernej, nie mającej uzasadnienia w wysokości inflacji, ani w zyskach osiąganych w ramach normalnej, rzetelnie prowadzonej działalności gospodarczej stanowi lichwę. Istotą odsetek zasadniczo jest zrefundowanie osobie, z której środków pieniężnych się korzysta, niemożności korzystania z nich w danym okresie czasu, zrekompensowanie spadku wartości pieniądza i przyniesienie wierzycielowi dochodu, jaki wynikałby z przeciętnej lokaty lub inwestycji pieniężnej w okresie, w którym korzysta się z jego pieniędzy, także po terminie zwrotu. Nie powinny to być zyski nadmierne, niemożliwe do uzyskania w normalnym obrocie, w szczególności jako dochód z kapitału, również w okolicznościach, gdy pożyczkobiorca pozostawał w zwłoce ze spełnieniem świadczenia. Takie zachowanie wierzyciela jest moralnie naganne i powinno być oceniane bardzo negatywnie. Sąd ocenił, że tak nadmierne oprocentowanie jest sprzeczne z zasadami uczciwości, rzetelności i innych wartości, które kierują społeczeństwem. Naliczanie odsetek w wysokości 1% wartości pożyczki za każdy dzień zwłoki oznacza, że w skali roku wynosiłyby one aż 365%, co nie da się pogodzić z podstawowymi zasadami obrotu gospodarczego, uczciwości międzyludzkiej, a przede wszystkim z zasadą uczciwego zarobku i rzetelności strony udzielającej pożyczki. W braku spłaty pożyczki w ustalonym terminie pozwany rokrocznie uzyskałby dochód przekraczający trzykrotnie jej wysokość. Sąd przyjął, że w chwili zawierania umowy pozwany nie miał zamiaru wykorzystania czy oszukania powoda. Według wyliczeń Sądu pierwszej instancji w dacie orzekania dług, mimo przeprowadzonej egzekucji z nieruchomości, nadal przekraczał kwotę 700.000 zł. Sąd Okręgowy uznał, że wyrok Sądu Wojewódzkiego z dnia 25 listopada 1998 r., nie stanowi przeszkody do rozpoznania sprawy, gdyż brak powagi rzeczy osądzonej, która wymaga tożsamości podmiotów i przedmiotu postępowania oraz podstawy faktycznej żądania. Wprawdzie orzeczenie wydane w sprawie o zapłatę zawiera w sobie ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego, jednak zasada ta nie dotyczy postępowania zakończonego wyrokiem zaocznym, którego podstawę stanowią, przyjęte za prawdziwe, twierdzenia powoda o okolicznościach faktycznych przytoczone w pozwie. Sąd Apelacyjny uznał za nieuzasadniony apelacyjny zarzut nieważności postępowania oparty na art. 379 pkt 3 k.p.c. Podkreślił, że do ustalenia tożsamości roszczeń nie wystarczy identyczność przedmiotu i podstawy faktycznej roszczenia. Objęcie w obecnym procesie tą podstawą kwestii zgodności umowy z zasadami współżycia społecznego, nie podnoszonej w poprzednim postępowaniu, przesądza o braku res iudicata i tym samym braku nieważności postępowania w pierwszej instancji. Sąd Apelacyjny nie podzielił również zarzutu naruszenia art. 58 § 2 k.c. przyjmując, że nie zachodzi kolizja wartości powoływanych przez pozwanego. Do oddalenia powództwa nie mogła prowadzić wola stron dotycząca wysokości odsetek, istniejąca w chwili zawarcia umowy, gdyż swoboda kontraktowania doznaje ograniczeń i podlega kontroli m. in. przez pryzmat zgodności umowy z zasadami współżycia społecznego (art. 353 k.c.), a wola stron nie prowadzi do konwalidacji bezwzględnie nieważnej czynności prawnej. W ocenie Sądu Apelacyjnego powód błędnie odwoływał się do możliwości zastosowania w sprawie art. 5 k.c., gdyż normatywna funkcja zasad współżycia społecznego na gruncie przepisów art. 353 i art. 58 k.c. jest odmienna. Zasady współżycia społecznego zgodnie z art. 353 k.c. ograniczają swobodę kontraktową, w art. 58 § 2 k.c. wyznaczają granice dopuszczalnej treści czynności prawnej, a w art. 5 k.c. służą określeniu zakresu wykonywania praw podmiotowych. Sięganie do konstrukcji nadużycia prawa podmiotowego w sytuacji, gdy zastrzeżona wysokość odsetek jest rażąco wysoka i już z tego powodu umowa pozostaje w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego jest bezprzedmiotowe, gdyż umowa w tym zakresie jest nieważna, zanim jeszcze może dojść do czynienia z niej użytku. Nie można jednak z góry wykluczyć, w wyjątkowych wypadkach, skutecznego powołania się przez dłużnika na art. 5 k.c. wtedy, gdy odsetki stały się nadmierne po powstaniu zobowiązania, a brak podstaw do zastosowania art. 3581 § 3 i art. 3571 k.c. W ocenie Sądu Apelacyjnego zastrzeżenie odsetek w wysokości 1% dziennie należało ocenić jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego w rozumieniu art. 58 § 2 k.c. i art. 353 k.c., zatem umowę stron w tej części należało uznać na podstawie art. 58 § 2 w zw. z § 3 k.c. za bezwzględnie nieważną. Wskazał, że Sąd Okręgowy powołał przepis art. 359 § 2 k.c. posiłkowo a nie jako podstawę rozstrzygnięcia. Chwila jego wejścia w życie ani przepis przejściowy (art. 5) ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 157, poz. 1316), nie stały na przeszkodzie uwzględnieniu przesłanek określonych art. 359 § 2 k.c. także do oceny umów zawartych przed dniem 20 lutego 2006 r. Sąd Apelacyjny nie zgodził się z zarzutem, że powód uchylając się od zwrotu pożyczki nie mógł żądać ochrony z odwołaniem do zasad współżycia społecznego, gdyż sam te zasady naruszył. Sąd podkreślił ponadto, że już w dniu 10 maja 1998 r. pozwany otrzymał spłatę należności z tytułu pożyczki w kwocie 45.000 zł, dokonaną przez osobę trzecią. Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniósł pozwany, zaskarżając go w całości. W ramach podstawy z art. 398 § 1 pkt 2 k.c. zarzucił, jako mające istotny wpływ na wynik sprawy, naruszenie art. 379 pkt 3 w zw. z art. 366 k.p.c., a w ramach podstawy z art. 398 § 1 pkt 1 k.p.c. - naruszenie art. 58 § 2 k.c. wnosząc o uchylenie wyroków Sądów obu instancji i odrzucenie pozwu, ewentualnie o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania. W odpowiedzi na skargę kasacyjną powód wniósł o jej oddalenie i zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego według norm przepisanych.