Wyrok SN z dnia 23 października 2013 r., sygn. I UK 127/13

O ważności umowy o pracę nakładczą nie decyduje wysokość wypłacanego wykonawcy na jej podstawie wynagrodzenia. Ważność umowy należy bowiem oceniać przy uwzględnieniu norm określających elementy przedmiotowo istotne tego stosunku prawnego, a nie przez odwołanie się tylko do wąskiego zakresu i sposobu realizacji przez strony postanowień umowy.

Teza od Redakcji

Sąd Najwyższy w składzie :

SSN Zbigniew Myszka (przewodniczący)

SSN Romualda Spyt

SSN Krzysztof Staryk (sprawozdawca)

w sprawie z odwołania E. S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych z udziałem zainteresowanej G. Spółki Akcyjnej w T. o podleganie ubezpieczeniom społecznym, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 23 października 2013 r., skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w [...] z dnia 22 listopada 2012 r.,

uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Decyzją z dnia 13 sierpnia 2009 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych uznał, że ubezpieczona E. S. - w okresie od 12 marca 2008 r. do 6 kwietnia 2009 r. - nie podlegała ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowym z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę nakładczą zawartej z płatnikiem składek G. S.A. z siedzibą w T. Odwołanie od powyższej decyzji organu rentowego wniosła E. S. Wyrokiem z dnia 12 grudnia 2011 r. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K.: zmienił zaskarżoną decyzję o tyle, że ustalił, że E. S. z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę nakładczą u płatnika składek G. S.A. podlegała ubezpieczeniom: emerytalnemu i rentowym w okresie od czerwca 2008 r. do stycznia 2009 r. (pkt 1); oddalił odwołanie w pozostałym zakresie (pkt 2). Podstawę faktyczną wyroku Sądu Okręgowego stanowiły następujące ustalenia. E. S. od listopada 2005 r. do chwili obecnej prowadzi działalność gospodarczą polegającą na świadczeniu usług kosmetycznych. Odwołująca się 1 stycznia 2008 r. zawarła umowę o pracę nakładczą z M. Spółka z o.o. z siedzibą w K. Aneksem do umowy obowiązującym od dnia 14 marca 2008 r. postanowiono, że na mocy umowy sprzedaży przedsiębiorstwa w miejsce spółki M. jako nakładca wchodzi G. S.A. W umowie postanowiono, że za wykonaną pracę nakładczą wykonawcy przysługuje wynagrodzenie obliczone według stawki jednostkowej w wysokości 19,00 zł brutto za skompletowanie i dystrybucję jednej przesyłki reklamowej. Do obowiązków wykonawcy należało skompletowanie i dystrybucja co najmniej 20 kompletów przesyłek reklamowych. Podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne podane przez płatników wynosiły: w okresie od stycznia 2008 r. do marca 2008 r. od 0,00 zł do 28,00 zł, marzec 2008 r. - 0,00 zł, od kwietnia 2008 r. do maja 2008 r. - 28,00 zł, od czerwca 2008 r. do stycznia 2009 r. - 380,00 zł, od lutego 2009 r. do marca 2009 r. - 0,00 zł, za czerwiec 2009 r. - 214 zł. Sąd Okręgowy ustalił również, że wyrokiem z dnia 16 grudnia 2010 r., sygn. akt XI U .../09, Sąd Okręgowy w K. oddalił odwołanie ubezpieczonej od decyzji organu rentowego z dnia 6 maja 2009 r., w której Zakład Ubezpieczeń Społecznych stwierdził, że ubezpieczona E. S. w okresie od dnia 1 stycznia 2008 r. do 12 marca 2008 r. nie podlegała ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę nakładczą zawartej z płatnikiem składek M. Spółką z o.o. Wyrok ten został zaskarżony przez ubezpieczoną do Sądu Apelacyjnego. W oparciu o powyżej przedstawione ustalenia faktyczne Sąd Okręgowy uznał, że umowa o pracę nakładczą (zmieniona aneksem w 2008 r.), zawarta pomiędzy ubezpieczoną a G. S.A. jest nieważna na podstawie art. 83 § 1 k.c., lecz tylko w części obejmującej okres od 12 marca 2008 r. do 31 maja 2008 r. oraz od 1 lutego 2009 r. do 6 kwietnia 2009 r., ponieważ strony tej umowy złożyły pozorne oświadczenie woli w zakresie umówionego wynagrodzenia, które nigdy we wskazanym okresie nie uzyskało poziomu co najmniej połowy najniższego wynagrodzenia. Sąd Okręgowy powołał się na przepis § 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą (Dz.U. z 1976 r. Nr 3, poz. 19 ze zm.; dalej jako: "rozporządzenie o pracy nakładczej"), zgodnie z którym minimalna ilość pracy powinna być tak ustalona, aby jej wykonanie zapewniało uzyskanie co najmniej 50% najniższego wynagrodzenia określonego przez Ministra Pracy i Polityki Socjalnej na podstawie art. 77 pkt 1 k.p. Mając powyższe na uwadze, Sąd Okręgowy zmienił zaskarżoną decyzję organu rentowego z dnia 13 sierpnia 2009 r. w ten sposób, że stwierdził, że ubezpieczona podlegała ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę nakładczą zawartą z G. S.A. w okresie od czerwca 2008 r. do stycznia 2009 r., a w pozostałym zakresie oddalił odwołanie Powyższy wyrok Sądu Okręgowego - w części zmieniającej decyzję organu rentowego - zaskarżył apelacją organ rentowy. Wyrokiem z dnia 22 listopada 2012 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację. Sąd drugiej instancji podzielił i przyjął za własną podstawę faktyczną i prawną wyroku Sądu pierwszej instancji oraz uznał, że stosownie do zakresu zaskarżenia apelacji, kwestią sporną w sprawie jest, czy ubezpieczona w okresie od czerwca 2008 r. do stycznia 2009 r. podlegała ubezpieczeniom: emerytalnemu i rentowym z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę nakładczą u płatnika składek G. S.A. Sąd drugiej instancji podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji w zakresie zastosowania w sprawie przepisu § 3 rozporządzenia o pracy nakładczej i stwierdził, że jeżeli w sprawie zostało ustalone, że w okresie od czerwca 2008 r. do stycznia 2009 r. ubezpieczona osiągnęła wynagrodzenie na poziomie co najmniej 50% najniższego wynagrodzenia, określonego przez Ministra Pracy i Polityki Socjalnej na podstawie art. 77 pkt 1 k.p., to - odnośnie do tego okresu - nie można przyjąć pozorności przedmiotowej umowy o pracę nakładczą na podstawie art. 83 § 1 k.c. Wyrok Sądu Apelacyjnego (w całości) organ rentowy zaskarżył skargą kasacyjną. Skargę oparto na obydwu podstawach określonych w art. 398 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej (art. 398 § 1 pkt 1 k.p.c.) zarzucono błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie: a) przepisu art. 83 § 1 k. c. przez przyjęcie, że czynność prawna dotknięta wadą nieważności z uwagi na pozorność oświadczeń woli stron może wywoływać skutki prawne w zakresie kreowania tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym, w postaci objęcia ubezpieczonej obowiązkowymi ubezpieczeniami: emerytalnym i rentowymi z tytułu umowy o pracę nakładczą w okresie od czerwca 2008 r. do stycznia 2009 r.; b) art. 6 ust. 1 pkt 2 i 5 w związku z art. 9 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.; dalej jako: "ustawa systemowa") przez przyjęcie, że ubezpieczona podlegała ubezpieczeniom emerytalnym i rentowymi z tytułu umowy o pracę nakładczą w okresie od czerwca 2008 r. do stycznia 2009 r., a w konsekwencji przyznanie ubezpieczonej, prowadzącej pozarolniczą działalność gospodarczą, w odniesieniu do tego okresu prawa wyboru tytułu podlegania obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym (pracy nakładczej) w sytuacji gdy wadliwa (pozorna) umowa o pracę nakładczą nie stanowi uprawnionego tytułu podlegania obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym osób wykonujących pracę nakładczą. W ramach podstawy procesowej (art. 398 § 1 pkt 2 k.p.c.) zarzucono naruszenie art. 382 k.p.c. oraz art. 316 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez wydanie wyroku z pominięciem oceny części zebranego materiału dowodowego, obrazującego działania stron umowy o pracę nakładczą, polegające na zmianie warunków umowy (kilkukrotnym wzroście wynagrodzenia przy równoczesnym kilkukrotnym zmniejszeniu wymaganej ilości wykonanej pracy) w celu ich dostosowaniu do wymogów określonych w rozporządzeniu o pracy nakładczej dla osiągnięcia wynagrodzenia w wysokości co najmniej 380 zł (połowy najniższego wynagrodzenia za pracę). W oparciu o powyższe zarzuty skarżący wniósł o: - uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie o: - uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy przez zmianę orzeczenia Sądu Okręgowego w zaskarżonej przez organ rentowy części (w pkt 1 wyroku) i oddalenie odwołania także i w tym zakresie, - zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego według norm przepisanych. W uzasadnieniu skargi kasacyjnej wskazano, że dotknięta sankcją bezwzględnej nieważności umowa o pracę nakładczą nie może wywołać skutku w postaci powstania stosunku ubezpieczeniowego. W związku z tym Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku błędnie ograniczył konsekwencje takiej oceny tylko do części okresu, na jaki umowa została zawarta. Czynność prawna dotknięta sankcją bezwzględnej nieważności nie może być konwalidowana tzn. nie może stać się czynnością ważną (A.Wolter [w:] Prawo cywilne. Zarys części ogólnej; W-wa 1998; str. 329 i nast.). Nieważność, o której stanowi art. 83 § 1 k.c. dotyczy czynności prawnej stanowiącej podstawę powstania określonego stosunku prawnego i jest nieważnością bezwzględną, co oznacza, że czynność prawna nie wywołuje i nie może wywoływać żadnych skutków prawnych objętych wolą stron (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2010 r., II UK 357/09 - OSNP 2011/19-20/258). Skutek nieważności umowy dotyczy również sfery ubezpieczeń społecznych nie eliminując nieważności tego zobowiązania jako podstawy ubezpieczenia społecznego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia 2009 r., I UK 314/08 - OSNP 2010/21-22/272). W ocenie skarżącego zawarta przez ubezpieczoną umowa o pracę nakładczą była na gruncie ubezpieczeń społecznych nieważna (bezskuteczna) w odniesieniu do całego okresu, na jaki została zawarta. Nie można podzielić stanowiska, że konsekwencje wadliwości umowy o pracę nakładczą odnosiły się tylko do niektórych miesięcy (marzec 2008 r. - maj 2008 r., luty 2009 -czerwiec 2009 r.) a umowa chociaż dotknięta bezwzględną nieważnością, równocześnie była nieskuteczna i wywoływała skutek w postaci kreowania stosunku ubezpieczenia społecznego w innych miesiącach (czerwiec 2008 r. - styczeń 2009 r.). Takie stanowisko narusza art. 83 § 1 k.c. Wskazano, że z zaskarżonego wyroku wynika, że wzrost wynagrodzenia za niektóre miesiące do poziomu 380 zł stanowi wystarczającą przesłankę do uznania umowy o pracę nakładczą za ważną i skuteczną. Należy jednak podnieść, że wzrost deklarowanych za ubezpieczoną podstaw wymiaru był pochodną podwyższenia wynagrodzenia, które nastąpiło w całkowitym oderwaniu od rodzaju i ilości umówionej pracy. W okresie, na jaki zawierano umowy o pracę nakładczą istotnie zmniejszono ilość wykonywanej pracy z minimum 145 kompletów przesyłek reklamowych do 20 kompletów miesięcznie, znacząco przy tym podwyższając stawkę jednostkową wynagrodzenia z 3,50 zł do 19 zł za jeden komplet. Tego rodzaju działania stron, w szczególności przyjęcie kosztu opracowania jednego kompletu w wysokości 19 zł w sposób istotny odbiega od cen rynkowych za tego typu usługi i świadczy o braku ekwiwalentności świadczeń. W ocenie skarżącego przedstawione wyżej okoliczności wzrostu wynagrodzenia będącego pochodną opisanych działań stron umowy znalazły się poza oceną Sądu drugiej instancji. Pominięcie w tej części materiału dowodowego, wyrażające się także brakiem określenia jego znaczenia dla sprawy mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. W ocenie skarżącego uznanie przez Sąd Apelacyjny zawartej przez ubezpieczoną umowy o pracę nakładczą za noszącą cechy pozornego oświadczenia woli na podstawie art. 83 § 1 k.c., a zatem bezwzględnie nieważną powinno prowadzić do przyjęcia, że ubezpieczona nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalno-rentowym z tytułu umowy o pracę nakładczą przez cały okres, na jaki umowa została zawarta.