Od 1 stycznia 1999 r. obok obowiązkowego ubezpieczenia zdrowotnego funkcjonuje także dobrowolne ubezpieczenie zdrowotne. Wprowadziła je ustawa z 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz.U. Nr 28, poz. 153 ze zm.), a utrzymała obowiązująca od 1 kwietnia 2003 r. ustawa z 23 stycznia 2003 r. o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia (Dz.U. Nr 45, poz. 391 ze zm.), zwana dalej ustawą.

Do grupy osób, które najczęściej korzystają z dobrowolnego ubezpieczenia zdrowotnego, należy zaliczyć np. twórców i artystów nie objętych ubezpieczeniem społecznym oraz osoby, które czerpią dochody z najmu lub z umów o dzieło (pod warunkiem że wspomniane umowy nie są zawierane w ramach prowadzonej pozarolniczej działalności). Ponadto na wspomniane ubezpieczenie decydują się m.in. obywatele polscy pracujący czasowo za granicą (i nie podlegający ubezpieczeniu społecznemu w Polsce) oraz osoby utrzymujące się ze zgromadzonych oszczędności. Ubezpieczają się dobrowolnie także osoby, które utraciły ubezpieczenie zdrowotne np. z powodu ustania zatrudnienia lub rezygnacji z prowadzenia pozarolniczej działalności, a nie mają możliwości uzyskania ubezpieczenia jako członkowie rodziny osoby opłacającej składkę. Osoby te w przypadku np. niepodjęcia nowej pracy lub niezgłoszenia się do urzędu pracy w celu uzyskania statusu bezrobotnego pozostawałyby poza powszechnym ubezpieczeniem zdrowotnym.