(1)

Ramy prawne regulujące unijną politykę spójności na lata 2021-2027, w kontekście kolejnych wieloletnich ram finansowych, przyczyniają się do wywiązania się przez Unię z zobowiązań na rzecz realizacji porozumienia paryskiego przyjętego w ramach Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (5) (zwanego dalej „porozumieniem paryskim”), podejmując starania w celu ograniczenia wzrostu temperatury globalnej do 1,5 °C powyżej poziomu przedindustrialnego, oraz do osiągnięcia celów Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczących zrównoważonego rozwoju poprzez skoncentrowanie finansowania unijnego na celach zielonych. Niniejsze rozporządzenie powinno realizować jeden z priorytetów określonych w komunikacie Komisji z dnia 11 grudnia 2019 r. pt. „Europejski Zielony Ład” i stanowi ono część planu inwestycyjnego na rzecz zrównoważonej Europy, który przewiduje uruchomienie specjalnego finansowania z mechanizmu sprawiedliwej transformacji w kontekście polityki spójności w celu ograniczenia społecznych, gospodarczych i środowiskowych kosztów transformacji w kierunku gospodarki neutralnej dla klimatu oraz gospodarki o obiegu zamkniętym, gdzie pozostałe emisje gazów cieplarnianych są kompensowane ich równoważną absorpcją.

(2)

Transformacja w kierunku gospodarki neutralnej dla klimatu oraz gospodarki o obiegu zamkniętym stanowi jeden z najważniejszych celów politycznych Unii. W dniu 12 grudnia 2019 r. Rada Europejska zatwierdziła cel, którym jest osiągnięcie do roku 2050 neutralności klimatycznej Unii, zgodnie z celami porozumienia paryskiego. Podczas gdy walka ze zmianami klimatu i degradacją środowiska przyniesie wszystkim korzyści w długim okresie, a w średnim okresie postawi wszystkich przed nowymi możliwościami i wyzwaniami, nie wszystkie regiony i państwa członkowskie rozpoczynają transformację z tego samego poziomu wyjściowego i nie wszystkie dysponują taką samą zdolnością do reagowania. Niektóre regiony i państwa członkowskie są bardziej zaawansowane niż inne, natomiast skutki społeczne, gospodarcze i środowiskowe transformacji będą większe w przypadku tych regionów, które w dużej mierze opierają się na paliwach kopalnych w energetyce - zwłaszcza węglu kamiennym i brunatnym, torfie i łupkach bitumicznych - lub na gałęziach przemysłu charakteryzujących się wysoką intensywnością emisji gazów cieplarnianych. Taka sytuacja stwarza ryzyko nie tylko tego, że transformacja - w odniesieniu do działań w dziedzinie klimatu - będzie przebiegać w Unii w różnym tempie, ale również ryzyko pogłębiającego się zróżnicowania między regionami, co naraża na szwank cele dotyczące spójności społecznej, gospodarczej i terytorialnej.

(3)

Aby transformacja przebiegła pomyślnie i była społecznie akceptowalna dla wszystkich, musi być sprawiedliwa i sprzyjająca włączeniu społecznemu. Unia, państwa członkowskie oraz ich regiony muszą zatem uwzględnić od samego początku uwarunkowania społeczne, gospodarcze i środowiskowe transformacji, a także wdrożyć wszelkie możliwe instrumenty w celu łagodzenia negatywnych skutków. Ważną rolę w tym względzie odgrywa budżet Unii.

(4)

Jak wskazano w Europejskim Zielonym Ładzie i w planie inwestycyjnym na rzecz zrównoważonej Europy, mechanizm sprawiedliwej transformacji powinien uzupełniać inne działania objęte kolejnymi wieloletnimi ramami finansowymi na lata 2021-2027. Powinien on przyczyniać się do łagodzenia społecznych, gospodarczych i środowiskowych skutków transformacji w kierunku neutralności klimatycznej Unii do roku 2050, w szczególności względem pracowników dotkniętych skutkami tego procesu, poprzez skoncentrowanie wydatków z budżetu Unii na celach klimatycznych i społecznych na poziomie regionalnym oraz poprzez dążenie do zachowania wysokich standardów społecznych i środowiskowych.

(5)

Niniejsze rozporządzenie ustanawia Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji (FST), który jest jednym z filarów mechanizmu sprawiedliwej transformacji wdrażanym w ramach polityki spójności. Celami FST są łagodzenie negatywnych skutków transformacji klimatycznej w drodze wspierania najbardziej dotkniętych jej skutkami terytoriów i pracowników oraz promowanie zrównoważonej transformacji społeczno-gospodarczej. Zgodnie z jedynym celem szczegółowym FST działania wspierane przez FST powinny bezpośrednio przyczyniać się do łagodzenia skutków transformacji poprzez zmniejszanie negatywnych konsekwencji dla zatrudnienia oraz poprzez finansowanie dywersyfikacji i modernizacji lokalnej gospodarki. Jedyny cel szczegółowy FST został ustanowiony na tym samym poziomie co cele polityki określone w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/1060 (6) i został wymieniony razem z tymi celami.

(6)

By odzwierciedlić Europejski Zielony Ład jako unijną strategię w zakresie zrównoważonego wzrostu gospodarczego oraz znaczenie przeciwdziałania zmianom klimatu zgodnie z zobowiązaniami Unii na rzecz realizacji porozumienia paryskiego i celów zrównoważonego rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych, FST ma przyczynić się do uwzględnienia działań w dziedzinie klimatu i zrównoważenia środowiskowego oraz do osiągnięcia celu ogólnego, w ramach którego poziom wydatków na realizację celów klimatycznych w budżecie Unii ma osiągnąć 30 % i do zrealizowania ambicji przeznaczenia 7,5 % rocznych wydatków w ramach wieloletnich ram finansowych na cele w zakresie różnorodności biologicznej w 2024 r. oraz 10 % rocznych wydatków w ramach wieloletnich ram finansowych na cele związane z różnorodnością biologiczną w latach 2026 i 2027, przy uwzględnieniu faktu, że cele klimatyczne i cele dotyczące różnorodności biologicznej częściowo się pokrywają. Zasoby z puli własnej FST mają charakter dodatkowy w stosunku do inwestycji koniecznych do osiągnięcia ogólnego celu, jakim jest przeznaczanie 30 % wydatków z budżetu Unii na wspieranie celów klimatycznych. Zasoby te powinny w pełni przyczyniać się do osiągnięcia tego celu, wraz z zasobami przesuniętymi dobrowolnie z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) ustanowionego rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/1058 (7) i Europejskiego Funduszu Społecznego Plus (EFS+) ustanowionego rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/1057 (8). W związku z tym FST powinien wspierać działania, które są prowadzone z poszanowaniem norm i priorytetów Unii w zakresie klimatu i środowiska, nie czynią poważnych szkód dla celów środowiskowych w rozumieniu art. 17 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/852 (9) i zapewniają transformację w kierunku gospodarki niskoemisyjnej w ramach dążeń do osiągnięcia neutralności klimatycznej Unii do roku 2050.

(7)

Zasoby z FST powinny stanowić uzupełnienie zasobów dostępnych w ramach polityki spójności.

(8)

Transformacja w kierunku gospodarki neutralnej dla klimatu jest wyzwaniem dla wszystkich państw członkowskich. Będzie ona szczególnie trudna w przypadku tych państw członkowskich, które opierają się lub do niedawna opierały się w dużej mierze na paliwach kopalnych lub na działalności przemysłowej charakteryzującej się wysoką intensywnością emisji gazów cieplarnianych, z uwagi na konieczność stopniowego wycofywania się z tych rodzajów działalności lub ich dostosowania ze względu na transformację w kierunku gospodarki neutralnej dla klimatu, a które to państwa nie dysponują środkami finansowymi na te działania. FST powinien zatem objąć wszystkie państwa członkowskie, ale podczas podziału jego środków finansowych należy skupić się na tych terytoriach, które są najbardziej dotknięte skutkami procesu transformacji klimatycznej, a podział ten powinien odzwierciedlać zdolność państw członkowskich do finansowania inwestycji koniecznych do sprostania transformacji w kierunku gospodarki neutralnej dla klimatu.

(9)

Do niniejszego rozporządzenia stosuje się horyzontalne zasady finansowe przyjęte przez Parlament Europejski i Radę na podstawie art. 322 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE). Zasady te zostały ustanowione w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE, Euratom) 2018/1046 (10) (zwanym dalej „rozporządzeniem finansowym”) i określają w szczególności procedurę uchwalania i wykonywania budżetu w drodze dotacji, nagród, zarządzania pośredniego, instrumentów finansowych, gwarancji budżetowych, pomocy finansowej i zwrotu kosztów ekspertom zewnętrznym oraz przewidują kontrolę odpowiedzialności podmiotów upoważnionych do działań finansowych. Zasady przyjęte na podstawie art. 322 TFUE obejmują także ogólny system warunkowości służący ochronie budżetu Unii.

(10)

Aby zapewnić skuteczne wykorzystanie zasobów FST, dostęp do FST powinien być ograniczony do 50 % krajowej alokacji w przypadku tych państw członkowskich, które jeszcze nie zobowiązały się do realizacji celu, w myśl celów porozumienia paryskiego, zakładającego osiągnięcie przez Unię neutralności klimatycznej do roku 2050, podczas gdy pozostałe 50 % zostanie udostępnione na programowanie po przyjęciu takiego zobowiązania. Aby zapewnić sprawiedliwość i równe traktowanie państw członkowskich, w przypadku gdy dane państwo członkowskie nie zobowiąże się do dnia 31 grudnia w każdym roku począwszy od 2022 r. do realizacji celu zakładającego osiągnięcie przez Unię neutralności klimatycznej do roku 2050, zobowiązanie budżetowe na rok poprzedni powinno zostać umorzone w całości w roku następnym.

(11)

Zgodnie z rozporządzeniem Rady (UE) 2020/2094 (11) oraz w granicach zasobów w nim alokowanych należy - w ramach FST - podjąć działania na rzecz odbudowy i zwiększania odporności w celu zaradzenia bezprecedensowym skutkom kryzysu związanego z COVID-19. Takie dodatkowe zasoby powinny być wykorzystywane w sposób zapewniający przestrzeganie terminów przewidzianych w tym rozporządzeniu.

(12)

W niniejszym rozporządzeniu należy określić rodzaje inwestycji, w ramach których dozwolone byłoby wsparcie wydatków przez FST. Wszystkie wspierane działania powinny być wdrażane z pełnym poszanowaniem klimatycznych, środowiskowych i społecznych zobowiązań i priorytetów Unii. Wykaz inwestycji powinien obejmować inwestycje, które wspierają lokalne gospodarki poprzez stymulowanie ich potencjału wzrostu endogenicznego zgodnie z odpowiednimi strategiami inteligentnej specjalizacji, w tym w stosownych przypadkach zrównoważoną turystykę. Inwestycje muszą być zrównoważone w długim okresie, z uwzględnieniem wszystkich celów Europejskiego Zielonego Ładu. Finansowane projekty powinny przyczyniać się do transformacji w kierunku gospodarki zrównoważonej, neutralnej dla klimatu oraz gospodarki o obiegu zamkniętym i obejmować działania mające na celu zwiększenie zasobooszczędności. Spalanie odpadów nie powinno być wspierane, ponieważ działalność ta znajduje się na niskim szczeblu hierarchii postępowania z odpadami w gospodarce o obiegu zamkniętym. Kwalifikowalne powinny być usługi doradcze przyczyniające się do realizacji działań wspieranych przez FST. W ramach projektów w zakresie przywracania funkcji obszarom powinno być możliwe wspieranie renaturyzacji terenów oraz rozwoju zielonej infrastruktury i gospodarki wodnej. Wspierając działania na rzecz efektywności energetycznej, FST może wspierać inwestycje, takie jak te, które przyczyniają się do ograniczania ubóstwa energetycznego, zasadniczo w drodze ulepszania efektywności energetycznej budynków mieszkalnych. FST może także wspierać rozwój innowacyjnych technologii magazynowania.

(13)

W celu ochrony obywateli, którzy są najbardziej podatni na skutki transformacji klimatycznej, FST powinien również wspierać podnoszenie i zmianę kwalifikacji, w tym szkolenia, pracowników dotkniętych skutkami transformacji, niezależnie od tego, czy pozostają oni zatrudnieni, czy też stracili pracę w wyniku transformacji. FST powinien mieć na celu pomoc takim osobom w dostosowywaniu się do nowych możliwości zatrudnienia. FST powinien również zapewniać wsparcie - w dowolnej stosownej formie - osobom poszukującym pracy, w tym pomoc w poszukiwaniu pracy i aktywną integrację na rynku pracy. Do uzyskania wsparcia z FST powinny się kwalifikować wszystkie osoby poszukujące pracy, które utraciły zatrudnienie w sektorach dotkniętych skutkami transformacji w regionie objętym terytorialnym planem sprawiedliwej transformacji, nawet jeżeli pracownicy, którzy zostali zwolnieni, nie są mieszkańcami tego regionu. Należytą uwagę należy zwrócić na obywateli zagrożonych ubóstwem energetycznym, w szczególności wówczas gdy realizuje się działania na rzecz efektywności energetycznej na potrzeby poprawy warunków w mieszkalnictwie socjalnym.

(14)

Należy zezwolić na wspieranie działań w obszarach kształcenia i włączenia społecznego, a także na wspieranie infrastruktury społecznej na potrzeby placówek opieki nad dziećmi i osobami starszymi oraz w ośrodkach szkoleniowych, pod warunkiem że działania te są należycie uzasadnione w terytorialnych planach sprawiedliwej transformacji. W odniesieniu do opieki nad osobami starszymi należy kierować się zasadą promowania opieki środowiskowej. Usługi społeczne i publiczne w tych obszarach mogłyby stanowić uzupełnienie kombinacji inwestycji. Wszelkie wsparcie w tych obszarach powinno wymagać należytego uzasadnienia w terytorialnych planach sprawiedliwej transformacji i powinno być zgodne z celami Europejskiego filaru praw socjalnych.

(15)

W celu uwzględnienia szczególnej sytuacji i roli kobiet podczas transformacji w kierunku gospodarki neutralnej dla klimatu, należy promować równość płci. Aktywność zawodowa i przedsiębiorczość kobiet oraz równość wynagrodzeń mają istotne znaczenie w zapewnianiu równych szans. W ramach FST należy także zwrócić szczególną uwagę na grupy szczególnie podatne na skutki transformacji, które ponoszą niewspółmierne szkody z powodu jej negatywnych konsekwencji, na przykład na pracowników z niepełnosprawnościami. Konieczne jest zachowanie tożsamości społeczności górniczych i zadbanie o ciągłość minionych i przyszłych społeczności. Wiąże się to ze zwróceniem szczególnej uwagi na ich materialne i niematerialne dziedzictwo górnicze, w tym kulturę.

(16)

Aby zwiększyć dywersyfikację gospodarczą terytoriów dotkniętych skutkami transformacji, FST powinien zapewniać wsparcie przedsiębiorstwom i podmiotom gospodarczym, w tym poprzez wsparcie inwestycji produkcyjnych w mikroprzedsiębiorstwach oraz małych i średnich przedsiębiorstwach (12) (MŚP). Inwestycje produkcyjne należy rozumieć jako inwestycje w środki trwałe lub wartości niematerialne i prawne przedsiębiorstw w celu produkcji towarów i usług, przyczyniając się w ten sposób do akumulacji brutto i zatrudnienia. W przypadku przedsiębiorstw innych niż MŚP inwestycje produkcyjne należy wspierać tylko wówczas, gdy są one konieczne do ograniczenia utraty miejsc pracy wskutek transformacji poprzez tworzenie lub ochronę znacznej liczby miejsc pracy oraz gdy nie prowadzą one do przeniesienia produkcji ani nie są rezultatem przeniesienia produkcji. Inwestycje w istniejące zakłady przemysłowe, w tym zakłady objęte unijnym systemem handlu uprawnieniami do emisji, powinny być dozwolone, jeżeli przyczyniają się do transformacji w kierunku neutralnej dla klimatu gospodarki Unii do roku 2050 i prowadzą do uzyskania wartości na poziomie znacznie poniżej odpowiednich wskaźników ustanowionych do celów przydziału bezpłatnych uprawnień na podstawie dyrektywy 2003/87/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (13), oraz jeżeli zapewniają ochronę znacznej liczby miejsc pracy. Inwestycje takie powinny zostać odpowiednio uzasadnione w danym terytorialnym planie sprawiedliwej transformacji. W celu ochrony integralności rynku wewnętrznego i polityki spójności wsparcie na rzecz przedsiębiorstw powinno być zgodne z unijnymi zasadami pomocy państwa określonymi w art. 107 i 108 TFUE; w szczególności, wsparcie inwestycji produkcyjnych w przedsiębiorstwach innych niż MŚP powinno ograniczać się do przedsiębiorstw znajdujących się na obszarach wyznaczonych jako obszary objęte pomocą do celów art. 107 ust. 3 lit. a) i c) TFUE.

(17)

Aby zapewnić elastyczność w programowaniu zasobów FST w ramach celu „Inwestycje na rzecz zatrudnienia i wzrostu”, należy umożliwić przygotowanie osobnego programu FST lub programowanie zasobów FST w ramach co najmniej jednego odrębnego priorytetu objętego programami wspieranymi przez EFRR, EFS+ lub Fundusz Spójności. Zgodnie z rozporządzeniem (UE) 2021/1060 zasoby FST mogą być zwiększone dobrowolnie poprzez finansowanie uzupełniające z EFRR i EFS+. W takim przypadku odpowiednie kwoty przesunięte z EFRR i EFS+ powinny odpowiadać rodzajowi operacji określonych w terytorialnych planach sprawiedliwej transformacji.

(18)

Wsparcie FST powinno być uzależnione od skutecznej realizacji na danym terytorium procesu transformacji w celu osiągnięcia gospodarki neutralnej dla klimatu. W tym względzie państwa członkowskie powinny przygotować, w ramach dialogu społecznego i współpracy z odpowiednimi zainteresowanymi stronami, zgodnie z odpowiednim przepisem rozporządzenia (UE) 2021/1060 dotyczącym partnerstwa i przy wsparciu Komisji, terytorialne plany sprawiedliwej transformacji określające proces transformacji; plany te powinny być spójne z zintegrowanymi krajowymi planami w dziedzinie energii i klimatu. W tym celu Komisja powinna utworzyć platformę sprawiedliwej transformacji, opierając się na istniejącej platformie dla regionów górniczych w okresie transformacji, aby umożliwić dwustronną i wielostronną wymianę zebranych doświadczeń i najlepszych praktyk obejmujących wszystkie sektory dotknięte skutkami transformacji. Państwa członkowskie powinny zapewnić, aby we wdrażanie zasobów FST były zaangażowane samorządy lokalne i miasta i aby uwzględniano ich potrzeby w tym kontekście.

(19)

W terytorialnych planach sprawiedliwej transformacji należy wskazać terytoria najbardziej dotknięte negatywnymi skutkami transformacji, na których powinno koncentrować się wsparcie z FST, oraz opisać konkretne działania, jakie należy podjąć, aby osiągnąć cele Unii na rok 2030 w dziedzinie energii i klimatu oraz neutralną dla klimatu gospodarkę Unii do roku 2050, w szczególności w odniesieniu do przekształceń lub zamykania instalacji związanych z produkcją paliw kopalnych lub innej działalności charakteryzującej się wysoką intensywnością emisji gazów cieplarnianych. Terytoria te powinny zostać precyzyjnie określone i powinny odpowiadać poziomowi 3 wspólnej klasyfikacji Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (zwanemu dalej „regionami na poziomie NUTS 3”), która została ustanowiona rozporządzeniem (WE) nr 1059/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady (14), albo być częścią tych regionów. W planach należy szczegółowo określić wyzwania, przed którymi stoją te terytoria, oraz ich potrzeby, z uwzględnieniem ryzyka depopulacji, a także wskazać, jakiego rodzaju operacje są konieczne do przyczynienia się do utworzenia miejsc pracy na poziomie beneficjentów planu, w sposób zapewniający spójny rozwój odpornej na zmianę klimatu działalności gospodarczej spójnej z transformacją w kierunku gospodarki neutralnej dla klimatu i celami Europejskiego Zielonego Ładu. W przypadku wskazania takich terytoriów należy zwrócić również uwagę na specyfikę wysp, obszarów wyspiarskich i regionów najbardziej oddalonych, w których cechy geograficzne i społeczno-gospodarcze mogą wymagać przyjęcia innego podejścia do wspierania procesu transformacji w kierunku gospodarki neutralnej dla klimatu. Wsparcie finansowe z FST powinny otrzymywać jedynie te inwestycje, które są zgodne z terytorialnymi planami sprawiedliwej transformacji. Terytorialne plany sprawiedliwej transformacji powinny stanowić część programów, wspieranych, w zależności od sytuacji, z EFRR, EFS+, Funduszu Spójności lub FST, które zostały zatwierdzone przez Komisję.

(20)

Aby wykorzystanie zasobów FST było bardziej zorientowane na rezultaty, Komisja powinna mieć możliwość - zgodnie z zasadą proporcjonalności - stosowania korekt finansowych w przypadku wyników znacząco niższych od celów końcowych ustalonych w odniesieniu do celu szczegółowego FST.

(21)

W celu stworzenia odpowiednich ram finansowych FST należy powierzyć Komisji uprawnienia wykonawcze w celu określenia rocznego podziału dostępnych zasobów między państwa członkowskie.

(22)

Ponieważ cel niniejszego rozporządzenia, mianowicie wspieranie ludności, gospodarki i środowiska na terytoriach podlegających transformacji gospodarczej i społecznej podczas transformacji w kierunki gospodarki neutralnej dla klimatu, nie może zostać osiągnięty w sposób wystarczający przez państwa członkowskie z uwagi na zróżnicowanie w poziomach rozwoju różnych terytoriów oraz opóźnienia terytoriów najmniej uprzywilejowanych, a także ograniczone zasoby finansowe państw członkowskich i terytoriów, natomiast ze względu na konieczność spójnych ram wdrażania obejmujących kilka unijnych funduszy w ramach zarządzania dzielonego możliwe jest jego lepsze osiągnięcie na poziomie Unii, może ona podjąć działania zgodnie z zasadą pomocniczości określoną w art. 5 Traktatu o Unii Europejskiej. Zgodnie z zasadą proporcjonalności określoną w tym artykule niniejsze rozporządzenie nie wykracza poza to, co jest konieczne do osiągnięcia tego celu.

(23)

Ze względu na przyjęcie niniejszego rozporządzenia po rozpoczęciu okresu programowania, mając na uwadze potrzebę wdrażania FST w sposób skoordynowany i zharmonizowany, oraz w celu umożliwienia jego szybkiego wdrożenia, powinno ono wejść w życie następnego dnia po jego opublikowaniu w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej,