Strony,

Zdecydowane wprowadzić w życie Konwencję w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości,

Zaniepokojone, iż emisje niektórych metali ciężkich są przenoszone przez granice państwowe i mogą powodować szkody w ekosystemach o istotnym znaczeniu dla środowiska i gospodarki oraz mogą szkodliwie oddziaływać na zdrowie ludzi,

Uwzględniając, że spalanie i procesy przemysłowe są dominującymi źródłami antropogenicznymi emisji metali ciężkich do atmosfery,

Potwierdzając, że metale ciężkie są naturalnymi składnikami skorupy ziemskiej i że wiele metali ciężkich w niektórych formach i odpowiedniej koncentracji jest niezbędnych do życia,

Uwzględniając istniejące dane naukowo-techniczne dotyczące emisji, procesów geochemicznych, przenoszenia się w atmosferze oraz wpływu metali ciężkich na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne, jak również techniki i koszty zmniejszania zanieczyszczeń,

Świadome, że dostępne są techniki i sposoby zarządzania mające na celu zmniejszanie zanieczyszczenia powietrza spowodowanego przez emisje metali ciężkich,

Uznając, że w państwach w regionie Europejskiej Komisji Gospodarczej Narodów Zjednoczonych (EKG/NZ) istnieją różne warunki ekonomiczne i że w niektórych państwach gospodarki znajdują się w okresie przejściowym,

Zdecydowane przyjmować środki w celu przewidywania i minimalizacji emisji niektórych metali ciężkich i pokrewnych związków chemicznych lub zapobiegania ich emisji, uwzględniając wniosek dotyczący podejścia zapobiegawczego, przedstawionego w zasadzie 15 Deklaracji Rio w sprawie środowiska i rozwoju,

Potwierdzając, że państwa, zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych i zasadami prawa międzynarodowego, mają suwerenne prawo do eksploatacji swoich własnych zasobów zgodnie z ich własną polityką w dziedzinie środowiska i rozwoju oraz ponoszą odpowiedzialność za zapewnienie, że działalność prowadzona pod ich jurysdykcją lub kontrolą nie powoduje szkód w środowisku naturalnym innych państw lub na obszarach poza granicami jurysdykcji krajowej,

W trosce o to, aby środki kontroli emisji metali ciężkich przyczyniały się również do ochrony środowiska naturalnego i ludzkiego zdrowia na obszarach znajdujących się poza regionem EKG/NZ, włącznie z wodami Arktyki i wodami międzynarodowymi,

Stwierdzając, że zmniejszanie emisji określonych metali ciężkich może przyczynić się do dodatkowych korzyści przy zmniejszeniu emisji innych zanieczyszczeń,

Świadome, że dalsze i bardziej efektywne działanie mające na celu kontrolę i redukcję emisji niektórych metali ciężkich mogą być niezbędne oraz że na przykład badania skutków wpływu emisji mogą stanowić bazę do dalszego działania,

Stwierdzając ważny udział prywatnych i pozarządowych sektorów w poznawaniu skutków związanych z metalami ciężkimi, dostępnych alternatywnych technik ich zmniejszania oraz ich pomocniczą rolę przy redukcji emisji metali ciężkich,

Uwzględniając działania związane z kontrolą metali ciężkich na poziomie krajowym i forum międzynarodowym,

Uzgodniły, co następuje:

Artykuł 1

Definicje

Do celów niniejszego Protokołu:

1) „Konwencja” oznacza Konwencję w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości, przyjętą w Genewie dnia 13 listopada 1979 roku;

2) „EMEP” oznacza Wspólny program monitorowania i oceny przenoszenia zanieczyszczeń powietrza na dalekie odległości w Europie;

3) „Organ Wykonawczy” oznacza Organ Wykonawczy dla Konwencji utworzony na mocy art. 10 ust. 1 Konwencji;

4) „Komisja” oznacza Europejską Komisję Gospodarczą Narodów Zjednoczonych;

5) „Strony” oznaczają, o ile kontekst nie wymaga inaczej, Strony niniejszego Protokołu;

6) „zasięg geograficzny EMEP” oznacza obszar określony w art. 1 ust. 4 Protokołu do Konwencji z 1979 roku w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości, dotyczącego długofalowego finansowania wspólnego programu monitorowania i oceny przenoszenia zanieczyszczeń powietrza na dalekie odległości w Europie (EMEP), przyjętego w Genewie dnia 28 września 1984 roku;

7) „metale ciężkie” oznaczają te metale lub, w pewnych przypadkach, niemetale, które są stałe i posiadają gęstość większą niż 4,5 g/cm³, oraz ich związki;

8) „ emisja” oznacza uwolnienie do atmosfery ze źródła punktowego lub rozproszonego;

9) „źródło stałe” oznacza każdy stały budynek, konstrukcję, obiekt, instalację lub urządzenie, które emitują lub mogą emitować metal ciężki wymieniony w załączniku I bezpośrednio lub pośrednio do atmosfery;

10) „nowe źródło stałe” oznacza każde źródło stałe, którego budowa lub znacząca przebudowa została rozpoczęta po upłynięciu dwóch lat od daty wejścia w życie: i) niniejszego Protokołu; lub ii) zmiany do załącznika I lub II, w przypadku gdy stałe źródło stało się przedmiotem postanowień niniejszego Protokołu tylko na podstawie tej zmiany. Decyzja o tym, czy przebudowa jest znacząca, czy nie, pozostaje sprawą właściwych władz krajowych przy uwzględnieniu takich czynników, jak korzyści dla środowiska wynikające z przebudowy;

11) „kategoria większych źródeł stałych” oznacza każdą kategorię źródeł stałych, która została wymieniona w załączniku II i która przyczynia się co najmniej w 1 % do całkowitej emisji ciężkich metali Strony ze stałych źródeł wymienionych w załączniku I dla roku odniesienia wyszczególnionego zgodnie z załącznikiem I.

Artykuł 2

Cel

Celem niniejszego Protokołu jest, zgodnie z postanowieniami następujących artykułów, kontrola emisji metali ciężkich spowodowanej przez działalność człowieka, która przyczynia się do transgranicznego przenoszenia zanieczyszczeń powietrza na dalekie odległości oraz prawdopodobnie ma znaczący szkodliwy wpływ na zdrowie ludzi lub na środowisko naturalne.

Artykuł 3

Podstawowe zobowiązania

1. Każda ze Stron zmniejsza całkowitą roczną emisję do atmosfery każdego z metali ciężkich wymienionych w załączniku I z poziomu emisji w roku odniesienia ustalonym zgodnie z tym załącznikiem przez przyjęcie skutecznych środków, właściwych dla swoich szczególnych warunków.

2. Każda ze Stron, nie później niż w terminach podanych w załączniku IV, stosuje:

a) najlepsze dostępne techniki, biorąc pod uwagę załącznik III, dla każdego nowego źródła stałego w ramach kategorii większych źródeł stałych, dla których załącznik III określa najlepsze dostępne techniki;

b) wartości dopuszczalne wyszczególnione w załączniku V dla każdego nowego źródła stałego w ramach kategorii większych źródeł stałych. Strona może, jako alternatywę, zastosować różne strategie zmniejszenia emisji, które doprowadzają do równoważnych poziomów całkowitej emisji;

c) najlepsze dostępne techniki, biorąc pod uwagę załącznik III, dla każdego istniejącego źródła stałego w ramach kategorii większych źródeł stałych, dla których załącznik III określa najlepsze dostępne techniki. Strona może, jako alternatywę, zastosować różne strategie zmniejszenia emisji, które doprowadzają do równoważnych poziomów całkowitej emisji;

d) wartości dopuszczalne wyszczególnione w załączniku V dla każdego istniejącego stałego źródła w ramach kategorii większych źródeł stałych, o ile jest to technicznie i ekonomicznie realne. Strona może, jako alternatywę, zastosować różne strategie zmniejszenia emisji, które doprowadzają do równoważnych poziomów całkowitej emisji.

3. Każda ze Stron stosuje środki kontroli produktu zgodnie z warunkami i terminami wyszczególnionymi w załączniku VI.

4. Każda ze Stron powinna rozważyć zastosowanie dodatkowych środków zarządzania produktem uwzględniając załącznik VII.

5. Każda ze Stron rozwija i prowadzi inwentaryzacje emisji metali ciężkich wymienionych w załączniku I dla tych Stron, które znajdują się w zasięgu geograficznym EMEP, stosując jako minimum metodologie określone przez organ sterujący EMEP, oraz dla tych Stron, które znajdują się poza zasięgiem geograficznym EMEP, stosując jako wskazówki metodologie utworzone za pomocą planu roboczego Organu Wykonawczego.

6. Strona, która po zastosowaniu ust. 2 i 3 nie może spełnić wymagań ust. 1 w odniesieniu do metali ciężkich wymienionych w załączniku I, zostaje zwolniona ze swoich zobowiązań zawartych w ust. 1 dotyczących tego metalu ciężkiego.

7. Każda ze Stron, której całkowita powierzchnia obszaru jest większa niż 6 000 000 km², zostaje zwolniona ze swoich zobowiązań zawartych w ust. 2 lit. b), c) i d), jeśli może wykazać, że nie później niż osiem lat od daty wejścia w życie niniejszego Protokołu zmniejszyła swoją całkowitą emisję roczną każdego z metali ciężkich wymienionych w załączniku I z kategorii źródeł wymienionych w załączniku II co najmniej o 50 % w stosunku do poziomu emisji z tych kategorii w roku odniesienia określonym zgodnie z załącznikiem I. Strona, która zamierza działać zgodnie z niniejszym ustępem, określa to po złożeniu podpisu na niniejszym Protokole lub po przystąpieniu do niniejszego Protokołu.

Artykuł 4

Wymiana informacji i technologii

1. Strony, w sposób zgodny ze swoimi przepisami ustawodawczymi, Wykonawczymi i praktyką, ułatwiają wymianę technologii i technik przewidzianych do zmniejszania emisji metali ciężkich, włączając wymianę (ale nie ograniczając się do niej), która pobudza rozwój środków zarządzania produktem i stosowania najlepszych dostępnych technik, w szczególności poprzez promowanie:

a) wymiany handlowej w dziedzinie dostępnej technologii;

b) bezpośrednich kontaktów i współpracy przemysłowej, obejmujących wspólne przedsiębiorstwa;

c) wymiany informacji i doświadczeń; oraz

d) zapewnienia pomocy technicznej.

2. Promując działania wyszczególnione w ust. 1, Strony stwarzają sprzyjające warunki poprzez ułatwianie kontaktów i współpracy między właściwymi organizacjami i jednostkami w sektorze prywatnym i publicznym, które są zdolne zapewnić usługi techniczne, projektowe i inżynieryjne, sprzęt lub finansowanie.

Artykuł 5

Strategie, polityki, programy i środki

1. Każda ze Stron rozwija, bez nadmiernej zwłoki, strategie, polityki i programy w celu wywiązania się ze swoich zobowiązań wynikających z niniejszego Protokołu.

2. Strona może dodatkowo:

a) stosować instrumenty ekonomiczne w celu pobudzenia przyjęcia oszczędnych sposobów zmniejszania emisji metali ciężkich;

b) tworzyć porozumienia rząd–przemysł oraz dobrowolne umowy;

c) wspierać bardziej efektywne użycie zasobów i surowców;

d) wspierać stosowanie mniej zanieczyszczających źródeł energii;

e) przyjmować środki w celu rozwoju i wprowadzania systemów transportu, które zanieczyszczają w mniejszym stopniu;

f) przyjmować środki w celu stopniowego eliminowania procesów powodujących emitowanie niektórych metali ciężkich w przypadku, gdy procesy zastępcze są dostępne na skalę przemysłową;

g) przyjmować środki w celu rozwoju i stosowania bardziej czystych procesów w celu zapobiegania i kontroli zanieczyszczania.

3. Strony mogą przyjmować bardziej rygorystyczne środki niż te, które są wymagane na mocy niniejszego Protokołu.

Artykuł 6

Badania, rozwój i monitorowanie

Strony zachęcają do prowadzenia badań, rozwoju, monitorowania i współpracy, skupiając się przede wszystkim na metalach ciężkich wymienionych w załączniku I, związanych z (ale nie ograniczonych do):

a) emisją, przenoszeniem na dalekie odległości i poziomami depozycji oraz ich modelowaniem, istniejącymi poziomami w środowisku biotycznym i abiotycznym, formułowaniem procedur dla zharmonizowania odpowiednich metodologii;

b) strumieniami i inwentaryzacją zanieczyszczeń w reprezentatywnych ekosystemach;

c) powiązanym z powyższym ich wpływem na zdrowie ludzi i środowisko naturalne, włącznie z kwantyfikacją tego wpływu;

d) najlepszymi dostępnymi technikami i zastosowaniami oraz metodą kontroli emisji aktualnie stosowanymi przez Strony lub będącymi w trakcie tworzenia;

e) zbieraniem, recyklingiem i, jeśli niezbędne, usuwaniem produktów lub odpadów zawierających jeden lub więcej metali ciężkich;

f) metodologiami pozwalającymi na uwzględnianie czynników społeczno-ekonomicznych przy ocenie alternatywnych strategii kontroli;

g) podejściem do problemów opartym na ocenie rezultatów, które łączy właściwe informacje, wliczając informacje otrzymane na podstawie lit. a)–f), dotyczące obliczonych lub modelowanych stopni zanieczyszczenia środowiska, strumieni oraz wpływu na zdrowie ludzi i środowisko naturalne, do celów tworzenia przyszłych optymalnych strategii kontroli, które uwzględniają również czynniki ekonomiczne i technologiczne;

h) alternatywnymi rozwiązaniami w stosunku do stosowania metali ciężkich w produktach wymienionych w załącznikach VI i VII;

i) gromadzeniem informacji dotyczących poziomów metali ciężkich w niektórych produktach, potencjalnych możliwości emisji tych metali, jakie mogą powstać w czasie produkcji, przetwarzania, dystrybucji handlowej, stosowania i usuwania produktu, oraz technik zmniejszania takich emisji.

Artykuł 7

Sprawozdawczość

1. Z zastrzeżeniem przestrzegania własnych przepisów prawa regulujących poufność informacji handlowych:

a) każda ze Stron składa sprawozdanie, za pośrednictwem sekretarza Wykonawczego Komisji, do Organu Wykonawczego, na zasadzie okresowej, jak zostało to ustalone przez Strony na posiedzeniu Organu Wykonawczego, w zakresie informacji dotyczących środków, jakie przyjęła w celu wprowadzenia w życie niniejszego Protokołu;

b) każda ze Stron będąca w zasięgu geograficznym EMEP składa sprawozdanie, za pośrednictwem sekretarza Wykonawczego Komisji, do EMEP, na zasadzie okresowej ustalonej przez organ sterujący EMEP i zatwierdzonej przez Strony na sesji Organu Wykonawczego, w zakresie informacji dotyczących poziomów emisji metali ciężkich wymienionych w załączniku I, stosując jako minimum metodologie oraz rozkład czasowy i przestrzenny określony przez organ sterujący EMEP. Strony znajdujące się na obszarze poza geograficznym zasięgiem EMEP udostępniają podobne informacje Organowi Wykonawczemu, jeśli zostanie zażądane ich przedstawienie. Dodatkowo każda ze Stron, jeśli sytuacja tego wymaga, zbiera i przekazuje istotne informacje dotyczące własnych emisji innych metali ciężkich, biorąc pod uwagę wskazówki i metodologie oraz rozkład czasowy i przestrzenny organu sterującego EMEP i Organu Wykonawczego.

2. Informacje, które mają być przekazywane zgodnie z ust. 1 lit. a), są zgodne z decyzją dotyczącą formatu i zawartości przyjętą przez Strony na sesji Organu Wykonawczego. Warunki tej decyzji zostaną przejrzane, jeśli zaistnieje potrzeba określenia dodatkowych elementów dotyczących formatu lub treści informacji, jakie mają być zawarte w sprawozdaniach.

3. W odpowiednim czasie, przed każdą doroczną sesją Organu Wykonawczego, EMEP przekazuje informacje dotyczące przenoszenia na dalekie odległości i depozycji metali ciężkich.

Artykuł 8

Obliczenia

W odpowiednim czasie, przed każdą doroczną sesją Organu Wykonawczego, EMEP dostarcza do Organu Wykonawczego, stosując właściwe wzory i pomiary, obliczenia dotyczące transgranicznych strumieni i depozycji metali ciężkich na obszarze zasięgu geograficznego EMEP. Na obszarach znajdujących się poza zasięgiem geograficznym EMEP stosuje się wzory właściwe dla szczególnych warunków Stron Konwencji.

Artykuł 9

Zgodność

Zgodne wykonanie przez każdą ze Stron swoich zobowiązań na mocy niniejszego Protokołu podlega regularnemu sprawdzeniu. Komitet Wdrażający, ustanowiony na mocy decyzji 1997/2 Organu Wykonawczego podczas jego 15. posiedzenia, przeprowadza takie przeglądy i przedstawia sprawozdanie Stronom zebranym w Organie Wykonawczym, zgodnie z warunkami Załącznika do tej decyzji, łącznie ze wszystkimi jego zmianami.

Artykuł 10

Przeglądy dokonywane przez Strony na sesjach Organu Wykonawczego

1. Na sesjach Organu Wykonawczego Strony, na podstawie art. 10 ust. 2 lit. a) Konwencji, dokonują przeglądu informacji dostarczanych przez Strony, EMEP i inne organy pomocnicze oraz sprawozdań Komitetu Wdrażającego określonego w art. 9 niniejszego Protokołu.

2. Strony, na sesjach Organu Wykonawczego, dokonują stałego przeglądu postępu dokonywanego w kierunku wykonania zobowiązań ustanowionych w niniejszym Protokole.

3. Strony, na sesjach Organu Wykonawczego, dokonują przeglądu ważności i skuteczności zobowiązań wymienionych w niniejszym Protokole.

a) Takie przeglądy będą uwzględniać najlepszą dostępną informację naukową w dziedzinie wpływów depozycji metali ciężkich, oceny rozwoju technologicznego oraz zmieniających się warunków ekonomicznych.

b) Takie przeglądy, w świetle badań, rozwoju, monitorowania i współpracy podjętych na mocy niniejszego Protokołu, będą:

i) oceniać postęp w kierunku spełnienia celu niniejszego Protokołu,

ii) oceniać, czy dodatkowe obniżanie emisji poza poziomy wymagane przez niniejszy Protokół zapewnia dalsze zmniejszenie szkodliwych skutków dla zdrowia ludzi lub środowiska naturalnego, oraz

iii) uwzględniać taki zakres, dla którego istnieje zadowalająca podstawa w celu zastosowania podejścia opartego na rezultatach.

c) Procedury, metody oraz terminy dokonywania takich przeglądów są określane przez Strony na sesji Organu Wykonawczego.

4. Strony, w oparciu o wnioski wyciągnięte z dokonanych przeglądów określonych w ust. 3 i jak najszybciej po zakończeniu przeglądu, sporządzają plan roboczy dotyczący dalszych kroków zmierzających do redukcji emisji do atmosfery metali ciężkich wymienionych w załączniku I.

Artykuł 11

Rozstrzyganie sporów

1. W razie powstania sporu między dwiema lub więcej Stronami dotyczącego interpretacji lub stosowania niniejszego Protokołu, zainteresowane Strony poszukują rozwiązania sporu w drodze negocjacji lub stosując jakąkolwiek inną metodę rozstrzygania sporu, możliwą do przyjęcia przez Strony pozostające w sporze. Strony sporu informują Organ Wykonawczy o powstaniu tego sporu.

2. W czasie ratyfikowania, przyjmowania, zatwierdzania lub przystępowania do niniejszego Protokołu, lub w okresie późniejszym, Strona, która nie jest regionalną organizacją integracji gospodarczej, może deklarować w formie dokumentu pisemnego przedstawionego depozytariuszowi, że w odniesieniu do sporu dotyczącego interpretacji lub stosowania niniejszego Protokołu uznaje jeden lub obydwa z następujących środków rozstrzygania sporów jako obligatoryjny ipso facto i bez specjalnego porozumienia, w odniesieniu do Strony przyjmującej takie samo zobowiązanie:

a) przekazanie sporu do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości;

b) postępowanie arbitrażowe zgodnie z procedurami przyjętymi przez Strony na sesji Organu Wykonawczego, jak najszybciej, w Załączniku dotyczącym postępowania arbitrażowego.

Strona, która jest regionalną organizacją integracji gospodarczej, może złożyć deklarację z podobnym skutkiem w odniesieniu do postępowania arbitrażowego zgodnie z procedurami określonymi w lit. b).

3. Deklaracja złożona na mocy ust. 2 pozostaje w mocy do momentu jej wygaśnięcia zgodnie z jej warunkami lub do trzech miesięcy po złożeniu u depozytariusza pisemnego zawiadomienia o jej odwołaniu.

4. Nowa deklaracja, zawiadomienie o odwołaniu lub wygaśnięciu deklaracji w żaden sposób nie wpływają na procedury sądowe będące w toku przed Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości lub sądem arbitrażowym, chyba że strony sporu postanowią inaczej.

5. Z wyjątkiem przypadku gdy strony pozostające w sporze przyjęły te same środki rozstrzygania sporów na mocy ust. 2, jeśli po upływie 12 miesięcy następujących po zawiadomieniu drugiej Strony przez jedną ze Stron, że istnieje między nimi spór, zainteresowane Strony nie były w stanie rozstrzygnąć sporu za pomocą środków wymienionych w ust. 1, spór zostaje przekazany, na żądanie każdej ze stron sporu, do koncyliacji.

6. Do celów ust. 5 zostanie utworzona Komisja koncyliacyjna. Komisja składa się z równej ilości członków wyznaczonych przez każdą z zainteresowanych stron lub, w przypadku gdy Strony biorące udział w koncyliacji mają wspólny interes, przez grupę mającą ten sam interes, i z przewodniczącego wybranego wspólnie przez tak wyznaczonych członków. Komisja przedstawia orzeczenie zalecające, które Strony przyjmują w dobrej wierze.

Artykuł 12

Załączniki

Załączniki do niniejszego Protokołu stanowią integralną część Protokołu. Załączniki III i VII posiadają charakter zalecający.

Artykuł 13

Zmiany do Protokołu

1. Każda ze Stron może zaproponować zmiany do niniejszego Protokołu.

2. Proponowane zmiany przedkładane są na piśmie sekretarzowi wykonawczemu Komisji, który zawiadamia o nich wszystkie Strony. Proponowane zmiany omawiane są na posiedzeniu Stron w ramach Organu Wykonawczego na jego najbliższej sesji, pod warunkiem że propozycje te zostały rozesłane przez sekretarza wykonawczego do Stron co najmniej 90 dni wcześniej.

3. Zmiany do niniejszego Protokołu i do załączników I, II, IV, V oraz VI przyjmowane są za porozumieniem Stron obecnych na sesji Organu Wykonawczego i wchodzą w życie w odniesieniu do Stron, które je przyjęły 90. dnia po dniu, w którym dwie trzecie Stron złożyło u depozytariusza swoje dokumenty ich przyjęcia. W odniesieniu do każdej innej Strony zmiany wchodzą w życie 90. dnia po dniu, w którym ta Strona złożyła swój dokument ich przyjęcia.

4. Zmiany do załączników III i VII przyjmowane są za porozumieniem Stron obecnych na sesji Organu Wykonawczego. Po upływie 90 dni od daty zawiadomienia wszystkich Stron przez Sekretarza Wykonawczego Komisji zmiana do każdego z tych załączników staje się obowiązująca dla tych Stron, które nie dostarczyły do depozytariusza notyfikacji zgodnie z postanowieniami ust. 5, pod warunkiem że co najmniej 16 ze Stron nie dostarczyło takiej notyfikacji.

5. Każda ze Stron, która nie jest w stanie zatwierdzić zmiany do załącznika III lub VII, zawiadamia o tym pisemnie depozytariusza w ciągu 90 dni od daty powiadomienia o jej przyjęciu. Depozytariusz niezwłocznie zawiadamia wszystkie Strony o każdej takiej otrzymanej notyfikacji. Strona może w każdej chwili zastąpić przyjęcie dla swojej uprzedniej notyfikacji i, po złożeniu dokumentu przyjęcia u depozytariusza, zmiana do tego załącznika staje się obowiązująca dla tej Strony.

6. W przypadku propozycji wprowadzenia zmiany do załącznika I, VI lub VII przez dodanie metalu ciężkiego, środka kontroli produktu lub produktu lub grupy produktów do niniejszego Protokołu:

a) składający propozycję dostarcza Organowi Wykonawczemu informacje wyszczególnione w decyzji Organu Wykonawczego 1998/1, łącznie z wszystkimi zmianami do niej; oraz

b) Strony oceniają tę propozycję zgodnie z procedurami ustalonymi w decyzji Organu Wykonawczego 1998/1, łącznie ze wszystkimi zmianami do niej.

7. Każda decyzja dotycząca zmiany decyzji Organu Wykonawczego 1998/1 podejmowana jest za porozumieniem Stron w czasie posiedzenia w ramach Organu Wykonawczego i staje się skuteczna po 60 dniach od daty przyjęcia.

Artykuł 14

Podpisanie

1. Niniejszy Protokół jest otwarty do podpisu w Aarhus (Dania) w dniach 24–25 czerwca 1998 roku, a następnie w siedzibie głównej Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku do dnia 1 grudnia 1998 roku, przez państwa będące członkami Komisji, jak również przez państwa mające status doradczy przy Komisji w zastosowaniu ust. 8 rezolucji Rady Gospodarczej i Społecznej 36 (IV) z dnia 28 marca 1947 roku oraz dla regionalnych organizacji integracji gospodarczej utworzonych przez suwerenne państwa będące członkami Komisji, które mają uprawnienia w odniesieniu do prowadzenia negocjacji, zawierania i stosowania międzynarodowych umów w sprawach objętych niniejszym Protokołem, pod warunkiem że zainteresowane państwa i organizacje są stronami Konwencji.

2. W sprawach należących do ich kompetencji takie regionalne organizacje integracji gospodarczej we własnym imieniu korzystają z praw i wypełniają obowiązki, które niniejszy Protokół przyznaje ich państwom członkowskim. W takich wypadkach państwa członkowskie tych organizacji nie są uprawnione do korzystania z takich praw indywidualnie.

Artykuł 15

Ratyfikacja, przyjęcie, zatwierdzenie i przystąpienie

1. Niniejszy Protokół podlega ratyfikacji, przyjęciu lub zatwierdzeniu przez sygnatariuszy.

2. Niniejszy Protokół jest otwarty do przystąpienia od dnia 21 grudnia 1998 roku dla państw i organizacji, które spełniają wymogi art. 14 ust. 1.

Artykuł 16

Depozytariusz

Dokumenty ratyfikacyjne, przyjęcia, zatwierdzenia lub przystąpienia składane są Sekretarzowi Generalnemu Organizacji Narodów Zjednoczonych, który pełni funkcję depozytariusza.

Artykuł 17

Wejście w życie

1. Niniejszy Protokół wchodzi w życie 90. dnia następującego po dniu, w którym u depozytariusza został złożony szesnasty dokument ratyfikacyjny, przyjęcia, zatwierdzenia lub przystąpienia.

2. Dla każdego państwa i organizacji określonych w art. 14 ust. 1, które ratyfikują, przyjmują lub zatwierdzają niniejszy Protokół lub przystępują do niego po złożeniu 16. dokumentu ratyfikacyjnego, przyjęcia lub przystąpienia, Protokół wchodzi w życie 90. dnia następującego po dniu złożenia przez tę stronę swojego dokumentu ratyfikacji, przyjęcia zatwierdzenia lub przystąpienia.

Artykuł 18

Wypowiedzenie

W każdej chwili po upływie pięciu lat od daty wejścia w życie niniejszego Protokołu w stosunku do Strony, Strona ta może, w drodze złożenia pisemnej notyfikacji depozytariuszowi, złożyć wypowiedzenie. Wypowiedzenie takie nabiera mocy 90. dnia następującego po dniu jego otrzymania przez depozytariusza lub w późniejszym terminie, jaki może zostać określony w notyfikacji dotyczącej wypowiedzenia.

Artykuł 19

Teksty oryginalne

Oryginał niniejszego Protokołu, którego teksty angielski, francuski i rosyjski są jednakowo autentyczne, zostaje złożony Sekretarzowi Generalnemu Organizacji Narodów Zjednoczonych.

NA DOWÓD CZEGO niżej podpisani, należycie w tym celu upoważnieni, podpisali niniejszy Protokół.

Sporządzono w Aarhus (Dania), dnia dwudziestego czwartego czerwca tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątego ósmego roku.

ZAŁĄCZNIK I

Metale ciężkie określone w art. 3 ust. 1 i rok odniesienia, na który przypada zobowiązanie

Metal ciężki	Rok odniesienia
Kadm (Cd)	1990; lub rok alternatywny od 1985 do 1995 roku włącznie, określony przez Stronę przy ratyfikacji, przyjęciu, zatwierdzeniu lub przystąpieniu
Ołów (Pb)	1990; lub rok alternatywny od 1985 do 1995 roku włącznie, określony przez Stronę przy ratyfikacji, przyjęciu, zatwierdzeniu lub przystąpieniu
Rtęć (Hg)	1990; lub rok alternatywny od 1985 do 1995 roku włącznie, określony przez Stronę przy ratyfikacji, przyjęciu, zatwierdzeniu lub przystąpieniu.

ZAŁĄCZNIK II

Kategorie źródeł stałych

I. WPROWADZENIE

1. Urządzenia lub części urządzeń służące do badań, rozwoju i testowania nowych produktów i procesów nie zostały objęte niniejszym załącznikiem.

2. Wartości progowe podane niżej odnoszą się w sposób ogólny do zdolności produkcyjnych lub wydajności. W przypadku gdy jeden podmiot gospodarczy prowadzi kilka rodzajów działalności objętych tą samą kategorią na tym samym urządzeniu lub w tym samym miejscu, zdolności produkcyjne takich działalności są dodane.

II. WYKAZ KATEGORII

Kategoria	Opis kategorii
1	Instalacje spalania ze znamionową mocą termiczną na wejściu przekraczającą 50 MW
2	Instalacje prażenia lub spiekania rud metali (włącznie z rudami siarczkowymi) o przepustowości większej niż 150 ton spieków rudy żelaza lub koncentratu na dzień i 30 ton spieków na dzień przy prażeniu miedzi, ołowiu lub cynku lub przeróbce rudy złota lub rtęci
3	Instalacje do produkcji surówki lub stali (topienie pierwotne lub wtórne, obejmujące elektryczne piece łukowe), włącznie z odlewaniem ciągłym, o wydajności przekraczającej 2,5 ton na godzinę
4	Odlewnie żeliwa i stali o zdolności produkcyjnej przekraczającej 20 ton na dzień
5	Instalacje do produkcji miedzi, ołowiu i cynku z rud, koncentratów lub wtórnych surowców z zastosowaniem procesów o wydajności przekraczającej 30 ton metalu na dzień dla instalacji pierwotnych i 15 ton metalu na dzień dla instalacji wtórnych lub dla podstawowej produkcji rtęci
6	Instalacje do wytapiania (rafinowania, odlewania hutniczego itp.) obejmujące stopy miedzi, ołowiu i cynku, włącznie z produktami odzyskiwanymi, o wydajności topienia przekraczającej 4 tony na dzień dla ołowiu lub 20 ton na dzień dla miedzi i cynku
7	Instalacje do produkcji klinkieru cementowego w piecach obrotowych o zdolności produkcyjnej przekraczającej 500 ton na dzień lub w innych piecach o zdolności produkcyjnej przekraczającej 50 ton na dzień
8	Instalacje do produkcji szkła przy użyciu ołowiu o wydajności topienia przekraczającej 20 ton na dzień
9	Instalacje elektrolitycznej produkcji chlorków metali alkalicznych z użyciem metody komór rtęciowych
10	Spalarnie odpadów niebezpiecznych lub medycznych o przepustowości przekraczającej 1 tonę na godzinę lub skojarzonego spalania odpadów niebezpiecznych i medycznych określonych zgodnie z ustawodawstwem krajowym
11	Spalarnie odpadów miejskich o przepustowości większej niż 3 tony na godzinę lub urządzenia do skojarzonego spalania odpadów miejskich określonych zgodnie z ustawodawstwem krajowym.

ZAŁĄCZNIK III

Najlepsze dostępne techniki kontroli emisji metali ciężkich i ich związków, pochodzących z kategorii źródeł wymienionych w załączniku II

I. WPROWADZENIE

1. Niniejszy załącznik ma na celu zapewnienie Stronom wskazówek dotyczących określenia najlepszych dostępnych technik w zakresie stałych źródeł, umożliwiających im wypełnienie zobowiązań wynikających z Protokołu.

2. „Najlepsze dostępne techniki” (Best available techniques – BAT) oznaczają najbardziej efektywny i zaawansowany etap rozwoju działań i metod ich stosowania, które wykazują się praktyczną przydatnością poszczególnych technik, zapewniając w zasadzie podstawę dla dopuszczalnej wielkości emisji, wyznaczonej dla zapobiegania i, w przypadku gdy nie jest to wykonalne, ogólnej redukcji emisji i ich wpływu na środowisko naturalne jako całość:

– „techniki” obejmują zarówno stosowane technologie, jak i sposób, w jaki instalacje są zaprojektowane, zbudowane, utrzymywane, obsługiwane i wycofywane z użytkowania,

– „dostępne” techniki oznaczają te metody, które zostały rozwinięte na skalę pozwalającą na wprowadzenie w odpowiednim sektorze przemysłu, w wykonalnych warunkach ekonomicznych i technicznych, biorąc pod uwagę koszty oraz korzyści, oraz to, czy te techniki są stosowane lub tworzone na terytorium danej Strony, tak długo, jak są one dostępne w sposób racjonalny dla podmiotu gospodarczego,

– „najlepsze” oznacza najbardziej skuteczne w osiąganiu ogólnego wysokiego poziomu ochrony środowiska naturalnego jako całości.

Przy określaniu najlepszych dostępnych technik należy zwrócić szczególną uwagę, ogólnie lub w szczególnych przypadkach, na poniższe czynniki, mając na uwadze możliwe koszty i korzyści z danego środka, oraz zasady ostrożności i zapobiegania:

– stosowanie technologii niskoodpadowej,

– stosowanie mniej niebezpiecznych substancji,

– wspieranie odzyskiwania i recyklingu substancji powstających i stosowanych w procesie oraz odpadów,

– porównywalne procesy, urządzenia lub metody działania, które zostały wypróbowane z powodzeniem na skalę przemysłową,

– postęp w dziedzinie technologii i zmiany w zakresie wiedzy naukowej i rozumienia zjawisk,

– charakter, skutki i wielkość emisji,

– terminy oddawania do eksploatacji nowych lub istniejących instalacji,

– czas niezbędny do wprowadzenia najlepszej dostępnej techniki,

– zużycie i rodzaj surowców (włącznie z wodą) stosowanych w procesie oraz ich efektywność energetyczna,

– potrzeba zapobiegania lub redukcji do minimum ogólnego oddziaływania emisji na środowisko naturalne i ryzyka z tym związanego,

– potrzeba zapobiegania wypadkom i minimalizowania ich skutków dla środowiska naturalnego.

Koncepcja najlepszych dostępnych technik nie ma na celu zalecenia jakiejkolwiek szczególnej techniki lub technologii, lecz wzięcie pod uwagę cech technicznych danej instalacji, jej geograficznego położenia oraz lokalnych warunków środowiska.

3. Informacje dotyczące efektywności i kosztów kontroli emisji są oparte na oficjalnej dokumentacji Organu Wykonawczego i jego organów pomocniczych, w szczególności na dokumentach otrzymywanych i analizowanych przez Grupę Roboczą do spraw Emisji Metali Ciężkich oraz Przygotowawczą Grupę Roboczą ad hoc do spraw Metali Ciężkich. Ponadto uwzględniono inne międzynarodowe informacje dotyczące najlepszych dostępnych technik w dziedzinie kontroli emisji (np. noty techniczne Wspólnoty Europejskiej dotyczące BAT, zalecenia Parcom dotyczące BAT oraz informacje dostarczone bezpośrednio przez ekspertów).

4. Stale wzrasta doświadczenie związane z nowymi produktami i nowymi zakładami wprowadzającymi metody niskoemisyjne, jak również z modernizacją zakładów istniejących; dlatego też niniejszy załącznik może wymagać zmian i aktualizacji.

5. Załącznik zawiera wykaz środków obejmujących zakres kosztów i efektywności. Wybór środków dla każdego poszczególnego przypadku zależy od szeregu czynników (i może być przez nie ograniczony), takich jak warunki ekonomiczne, infrastruktura technologiczna, istniejące urządzenia kontroli emisji, bezpieczeństwo, zużycie energii oraz czy źródło jest nowe czy już istniejące.

6. Niniejszy załącznik uwzględnia emisje kadmu, ołowiu i rtęci oraz ich związków, w postaci stałej (powiązane cząstki) i/lub gazowej. Specyfikacja tych związków na ogół nie jest brana tutaj pod uwagę. Mimo to wzięto pod uwagę skuteczność urządzeń do kontroli emisji w odniesieniu do fizycznych właściwości metalu ciężkiego, szczególnie w przypadku rtęci.

7. Wartości emisji wyrażone w mg/m³ odnoszą się do warunków normalnych (objętość w 273,15 K, 101,3 kPa, gaz suchy), nieskorygowanych o zawartość tlenu, o ile nie ustalono inaczej, i są obliczone zgodnie z projektem CEN (Europejskiego Komitetu Normalizacyjnego) i w niektórych przypadkach zgodnie z krajowymi technikami pobierania próbek i monitorowania.

II. OGÓLNE MOŻLIWOŚCI ZMNIEJSZANIA EMISJI METALI CIĘŻKICH I ICH ZWIĄZKÓW

8. Istnieje kilka możliwości kontrolowania emisji metali ciężkich lub zapobiegania im. Środki redukcji emisji koncentrują się na dodatkowych technologiach i modyfikacjach procesów (włącznie z kontrolą utrzymania i eksploatacji). Dostępne są następujące środki, które mogą być wprowadzone w zależności od szerszych warunków technicznych i/lub ekonomicznych:

a) zastosowanie niskoemisyjnych procesów technologicznych, w szczególności w nowych instalacjach;

b) oczyszczanie gazu odlotowego (środki redukcji wtórnej) przy użyciu filtrów, płuczek, aparatów absorpcyjnych itp.;

c) zmiana lub przygotowanie surowców, paliw i/lub innych materiałów wsadowych (np. użycie surowców z niską zawartością metali ciężkich);

d) najlepsze metody zarządzania, takie jak dobre gospodarowanie, programy zapobiegawczej konserwacji lub środki podstawowe, takie jak osłanianie jednostek pylących;

e) właściwe metody zarządzania ekologicznego w odniesieniu do używania i usuwania niektórych produktów zawierających Cd, Pb i/lub Hg.

9. Niezbędne jest monitorowanie procedur ograniczania zanieczyszczeń, aby zapewnić, że właściwe środki kontroli i praktyki są właściwie wprowadzane i powodują osiągnięcie skutecznej redukcji emisji. Procedury monitorowania ograniczania zanieczyszczeń obejmują:

a) rozszerzanie inwentaryzacji wyżej wymienionych środków redukcji emisji, które zostały już wprowadzone;

b) porównywanie rzeczywistych redukcji emisji Cd, Pb i Hg z celami niniejszego Protokołu;

c) opisywanie skwantyfikowanych emisji Cd, Pb i Hg z odpowiednich źródeł za pomocą właściwych technik;

d) okresowe kontrolowanie przez organy regulacyjne środków redukcji emisji w celu zapewnienia stałego skutecznego działania.

10. Środki redukcji emisji powinny być efektywne z punktu widzenia kosztów. Rozważania dotyczące strategii efektywności kosztowej powinny być oparte na rocznych kosztach całkowitych przypadających na jednostkę zmniejszoną (włączając kapitał i koszty operacyjne). Koszty redukcji emisji powinny również być rozważane w odniesieniu do całego procesu.

III. TECHNIKI KONTROLI

11. Większość kategorii dostępnych technik kontroli dotyczących redukcji emisji Cd, Pb i Hg stanowią wstępne środki, takie jak substytucja surowcowa i/lub paliwowa oraz technologie niskoemisyjne, oraz środki wtórne, takie jak kontrola emisji gazów uchodzących i oczyszczanie gazu odlotowego. Techniki specyficzne dla poszczególnych sektorów zostały określone w rozdziale IV.

12. Dane dotyczące efektywności pochodzą z doświadczenia funkcjonowania i uważa się, że odzwierciedlają one zdolności istniejących instalacji. Ogólna skuteczność redukcji emisji gazu kominowego i gazu uchodzącego zależy w dużym stopniu od działania systemu opróżniania kolektorów gazu i pyłu (np. okapów odciągowych). Została wykazana efektywność wychwytu/zbierania ponad 99 %. W poszczególnych przypadkach doświadczenie pokazało, że środki kontroli są w stanie spowodować redukcję ogólnej emisji o 90 % lub więcej.

13. W przypadku emisji powiązanych cząstek Cd, Pb i Hg metale mogą zostać wychwycone przez urządzenia odpylające. Typowe stężenie pyłu po oczyszczaniu gazu za pomocą wybranych technik podane jest w tabeli 1. Większość tych środków została generalnie zastosowana w różnych sektorach przemysłu. Minimum oczekiwanego działania wybranych technik wychwytu rtęci w postaci gazowej przedstawiono w tabeli 2. Zastosowanie tych środków zależy od konkretnych procesów i jest najbardziej właściwe, jeśli stężenie rtęci w gazie kominowym jest wysokie.

Tabela 1: Skuteczność urządzeń odpylających wyrażona jako średnie godzinowe stężenia pyłu

	Stężenie pyłu po oczyszczaniu (mg/m3)
Filtry tkaninowe	< 10
Filtry tkaninowe, typu membranowego	< 1
Elektrostatyczne suche urządzenia do wytrącania	< 50
Elektrostatyczne mokre urządzenia do wytrącania	< 50
Wysokowydajne płuczki	< 50
Uwaga: Płuczki i cyklony średnio- i niskociśnieniowe wykazują na ogół niższą skuteczność odpylania.

Tabela 2: Minimalne oczekiwane osiągi separatorów rtęci wyrażone jako średnie godzinowe stężenie rtęci

	Zawartość rtęci po oczyszczeniu (mg/m3)
Filtr selenowy	< 0,01
Płuczka selenowa	< 0,2
Filtr węglowy	< 0,01
Wtrysk węgla + separator pyłu	< 0,05
Metoda chlorkowa Odda Norzink	< 0,1
Proces z udziałem siarczku ołowiu	< 0,05
Proces Bolkem z udziałem tiosiarczanu	< 0,1

14. Należy starać się zapewnić, aby te techniki kontroli nie stwarzały innych problemów w środowisku. Należy unikać wyboru szczególnego procesu z powodu jego niskiej emisji do atmosfery, jeżeli pogarsza całkowite oddziaływanie metali ciężkich na środowisko, na przykład z powodu większego zanieczyszczenia wody przez płynne ścieki. Należy również uwzględnić przeznaczenie wychwytanego pyłu w wyniku poprawy oczyszczania gazu. Negatywne oddziaływanie na środowisko spowodowane usuwaniem takich odpadów zmniejsza korzyści uzyskane przez niższe emisje do powietrza pyłów i dymów procesowych.

15. Środki redukcji emisji mogą skupiać się na procesach technologicznych, jak również na oczyszczaniu gazu odlotowego. Nie są one niezależne od siebie; wybór określonego procesu może wykluczyć pewne metody oczyszczania gazów.

16. Wybór techniki kontroli zależy od takich parametrów, jak stężenie zanieczyszczenia i/lub specyfikacja nieoczyszczonego gazu, objętość przepływu gazu, temperatura gazu i inne. Dlatego dziedziny zastosowań mogą pokrywać się; w takim przypadku najbardziej właściwa metoda musi zostać wybrana zgodnie ze specyficznymi warunkami tego przypadku.

17. Poniżej zostały opisane odpowiednie środki redukcji emisji gazu kominowego w różnych sektorach. Emisje gazów uchodzących muszą być wzięte pod uwagę. Kontrola emisji pyłu w połączeniu z wypływem, przenoszeniem i gromadzeniem zapasów surowców lub produktów ubocznych, chociaż nieistotne dla przenoszenia na dalekie odległości, mogą być ważne dla lokalnego środowiska naturalnego. Emisje mogą zostać zredukowane w drodze przenoszenia takiej działalności do całkowicie zamkniętych budynków, które mogą być wyposażone w wentylację i urządzenia odpylające, systemy zraszające lub inne odpowiednie przyrządy kontrolne. Podczas gromadzenia zapasów w stosach na terenie niezadaszonym powierzchnia materiałów powinna być w inny sposób osłonięta przed wiatrem. Powierzchnie składowania i drogi powinny być utrzymywane w czystości.

18. Liczby dotyczące inwestycji/kosztów wyszczególnione w tabelach zostały zebrane z różnych źródeł i są w znacznym stopniu zależne od specyfiki poszczególnych przypadków. Są one wyrażone w USD według kursu z 1990 roku (1 USD (1990) = 0,8 ECU (1990)). Zależą one od takich czynników, jak zdolności produkcyjne zakładu, efektywność usuwania oraz stężenia surowego gazu, rodzaju technologii i wyboru nowych instalacji w stosunku do przestarzałego wyposażenia.

IV. SEKTORY

19. Niniejszy rozdział zawiera tabele dla odpowiednich sektorów z głównymi źródłami emisji, środki kontroli oparte na najlepszych dostępnych technikach, ich szczególną skuteczność redukcji i odnoszące się do niej koszty, w przypadku gdy są dostępne. Jeśli nie stwierdzono inaczej, skuteczność redukcji w tabelach odnosi się do bezpośredniej emisji gazu kominowego.

Spalanie paliw kopalnych w komunalnych i przemysłowych kotłach grzewczych

(załącznik II, kategoria 1)

20. Spalanie węgla w komunalnych i przemysłowych kotłach grzewczych jest głównym źródłem antropogenicznej emisji rtęci. Zawartość metali ciężkich w węglu jest zazwyczaj o kilka rzędów wielkości wyższa niż w ropie naftowej lub w gazie naturalnym.

21. Poprawa skuteczności przekształcania energii i środki oszczędzania energii w rezultacie przyczyniają się do spadku emisji metali ciężkich z powodu zmniejszonego zapotrzebowania na paliwa. Spalanie gazu naturalnego lub alternatywnych paliw z niską zawartością metali ciężkich zamiast węgla również dałoby w wyniku znaczną redukcję emisji metali ciężkich takich jak rtęć. Technologia elektrowni oparta na zintegrowanym połączonym cyklu gazyfikacji (IGCC) jest nową technologią dla elektrowni, która potencjalnie charakteryzuje się niską emisją.

22. Z wyjątkiem rtęci, metale ciężkie są emitowane w postaci stałej w połączeniu z cząstkami popiołu lotnego. Różne technologie spalania węgla wykazują różne wielkości tworzenia popiołu lotnego: rusztowe kotły grzewcze od 20 % do 40 %; fluidyzacyjne spalanie 15 %; kotły grzewcze z trzonem suchym (spalanie pyłu węglowego) od 70 % do 100 % całego popiołu. Wykryto, że zawartość metalu ciężkiego w małych cząsteczkach wielkości frakcji popiołu lotnego jest wyższa.

23. Wzbogacanie węgla, na przykład „płukanie” lub „obróbka biologiczna”, zmniejsza zawartość metalu ciężkiego związaną z materią nieorganiczną w węglu. Jednakże stopień usunięcia metalu ciężkiego za pomocą tej technologii waha się w szerokich granicach.

24. Łączne usunięcie pyłu większe niż 99,5 % może zostać osiągnięte za pomocą elektrostatycznych urządzeń do wytrącania (ESP) lub filtrów tkaninowych (FRF), osiągając w wielu przypadkach stężenie pyłu około 20 mg/m³. Z wyjątkiem rtęci, emisja metali ciężkich może zostać zredukowana o co najmniej 90–99 %, przy czym niższa liczba odnosi się do bardziej lotnych pierwiastków. Niska temperatura filtra pomaga zredukować zawartość rtęci gazowej gazu odlotowego.

25. Zastosowanie technik redukcji emisji tlenków azotu, ditlenku siarki i cząstek stałych gazów odlotowych może również usuwać metale ciężkie. Należy unikać ewentualnego krzyżowego wpływu mediów przez odpowiednie zastosowanie wody odpływowej.

26. Stosując wyżej wymienione techniki, skuteczność usuwania rtęci różni się w znacznym stopniu w różnych zakładach, co widoczne jest w tabeli 3. Prowadzone są badania w celu rozwoju technik usuwania rtęci, ale dopóki takie techniki nie są dostępne na skalę przemysłową, nie została określona najlepsza dostępna technika dla ściśle określonego celu usuwania rtęci.

Tabela 3: Środki kontroli, skuteczność redukcji i koszty związane z emisją przy spalaniu paliw kopalnych

Źródło emisji	Środek (środki) kontroli	Skuteczność redukcji (%)	Koszty zmniejszania emisji
Spalanie paliwa olejowego	Przestawianie z paliwa olejowego na gaz	Cd, Pb Hg: 70–80	W wysokim stopniu zależne od przypadku
Spalanie węgla	Przestawienie z węgla na paliwa o niższej emisji metali ciężkich	Pył 70– 100	W wysokim stopniu zależne od przypadku
	ESP (na zimno)	Cd, Pb: > 90 Hg: 10–40	Nakład jednostkowy 5–10 USD/m3 gazów odlotowych na godzinę (> 200 000 m3/h)
	Mokre odsiarczanie paliwa gazowego(FGD) (a)	Cd, Pb: > 90 Hg: 10–90 (b)	15–30/Mg odpadów
	Filtry tkaninowe (FRF)	Cd: > 95 Pb: > 99 Hg: 10–60	Nakład jednostkowy 8–15 USD/m3 gazów odlotowych na godzinę (> 200 000 m3/h)
(a) Skuteczność usuwania Hg wzrasta proporcjonalnie do udziału rtęci jonowej. Urządzenia do selektywnej katalitycznej redukcji wysokopyłowej (SCR) ułatwiają tworzenie Hg(II). (b) Przede wszystkim dla SO2. Redukcja emisji metali ciężkich jest uboczną korzyścią. (Nakład jednostkowy 60–250 USD/kWel).

Przemysł surowcowy żelaza i stali

(załącznik II, kategoria 2)

27. Niniejsza sekcja dotyczy emisji pochodzących ze spiekalni, zakładów grudkowania, wielkich pieców i stalowni z zasadowym konwertorem tlenowym (BOF). Emisja Cd, Pb i Hg powstaje łącznie z cząstkami stałymi. Zawartość metali ciężkich, o których mowa, w emitowanym pyle zależy od składu surowców i rodzajów metali stopowych dodanych przy wyrobie stali. Najbardziej znaczące środki redukcji emisji wyszczególnione są w tabeli 4. Filtry tkaninowe powinny być używane w każdym przypadku, gdy jest to możliwe; jeżeli warunki uniemożliwiają takie rozwiązanie, można stosować elektrostatyczne urządzenia do wytrącania i/lub wysokowydajne płuczki.

28. Stosując BAT w przemyśle surowcowym żelaza i stali, łączna jednostkowa emisja pyłu bezpośrednio związana z procesem przetwórczym może zostać zmniejszona do następujących poziomów:

Spiekalnie	od 40 do 120 g/Mg
Zakłady grudkowania	40 g/Mg
Wielkie piece	35–50 g/Mg
BOF	35–70 g/Mg.

29. Oczyszczanie gazów przy zastosowaniu filtrów tkaninowych redukuje zawartość pyłu do poziomu poniżej 20 mg/m³, podczas gdy elektrostatyczne urządzenia do wytrącania i płuczki redukują zawartość pyłu do poziomu 50 mg/m³ (jako średnia godzinowa). Jednakże istnieje wiele zastosowań filtrów tkaninowych w przemyśle surowcowym żelaza i stali, które pozwalają osiągnąć dużo niższe wartości.

Tabela 4: Źródła emisji, środki kontroli, skuteczność redukcji i koszty dla przemysłu surowcowego żelaza i stali

Źródło emisji	Środek (środki) kontroli	Skuteczność redukcji pyłu (%)	Koszty zmniejszania emisji (koszty całkowite w USD)
Spiekalnie	Spiekanie z optymalizowaną emisją	ok. 50	–
	Płuczki i ESP	> 90	–
	Filtry tkaninowe	> 99	–
Zakłady grudkowania	ESP + reaktor wapniowy + filtry tkaninowe	> 99	–
	Płuczki	> 95	–
Wielkie piece Gazowe oczyszczanie wielkiego pieca	FRF/ESP	> 99	ESP: 0,24–l/Mg surówki
	Płuczki mokre	> 99	–
	Mokre ESP	> 99	–
BOF	Odpylanie wstępne: mokry separator ESP/FRF	> 99	Suchy ESP: 2,25/Mg stali
	Odpylanie wtórne: suchy ESP/FRF	> 97	FT: 0,26/Mg stali
Emisje gazów uchodzących	Zamknięte taśmy przenośnika, osłona, nawilżanie zgromadzonego materiału, czyszczenie danych odczytu	80–99	–

30. Bezpośrednia redukcja i bezpośrednie wytapianie są w trakcie rozwoju i mogą zmniejszyć w przyszłości zapotrzebowanie na spiekalnie i wielkie piece. Zastosowanie tych technologii zależy od właściwości rudy i wymaga, aby produkt pochodzący z powyższych surowców został przetworzony w piecu łukowym, który powinien być wyposażony we właściwe urządzenia kontrolne.

Przemysł przetwórczy żelaza i stali

(załącznik II, kategoria 3)

31. Bardzo ważne jest, aby wszystkie emisje zostały efektywnie wychwycone. Jest to możliwe poprzez zainstalowanie kieszeni zasypowych i ruchomych okapów lub przez wyposażenie całego obiektu w wyciągi. Wychwycone emisje muszą być poddawane oczyszczaniu. Dla wszystkich procesów emisji pyłów w przemyśle przetwórczym żelaza i stali ponowne odpylanie w filtrach tkaninowych, które redukują zawartość pyłów do mniej niż 20 mg/m³, jest uważane za najlepszą dostępną technikę. W sytuacji kiedy najlepsza dostępna technika jest stosowana również dla minimalizacji emisji uchodzących, jednostkowa emisja pyłów (włącznie z emisją uchodzącą bezpośrednio związaną z procesem) nie przekroczy zakresu 0,1–0,35 kg/Mg stali. Istnieje wiele przykładów zawartości czystych pyłów gazowych na poziome poniżej 10 mg/m³ przy stosowaniu filtrów tkaninowych. Jednostkowa emisja pyłów wynosi zwykle w takich przypadkach poniżej 0,1 kg/Mg.

32. Dla stapiania złomu stosowane są dwa różne typy pieców: piece martenowskie i elektryczne piece łukowe (EAF), gdy piece martenowskie są planowane wkrótce do wycofania z eksploatacji.

33. Zawartość przedmiotowych metali ciężkich w emitowanym pyle zależy od składu złomu żelaznego i stalowego oraz od typów metali stopowych dodawanych przy wyrobie stali. Pomiary dokonane w elektrycznych piecach łukowych wykazały, że 95 % emitowanej rtęci i 25 % emisji kadmu występuje w postaci pary. Najbardziej odpowiednie środki redukcji emisji podane są w tabeli 5.

Tabela 5: Źródła emisji, środki kontroli, skuteczność redukcji pyłu i koszty dla przemysłu przetwórczego żelaza i stali

Źródło emisji	Środek (środki) kontroli	Skuteczność redukcji pyłu (%)	Koszty zmniejszania emisji (koszty całkowite w USD)
EAF	ESP	> 99	–
	FRF	> 99,5	FRF: 24/Mg stali

Odlewnie żelaza

(załącznik II, kategoria 4)

34. Bardzo ważne jest, aby wszystkie emisje zostały efektywnie wychwycone. Jest to możliwe poprzez zainstalowanie kieszeni zasypowych i ruchomych okapów lub przez wyposażenie całego obiektu w wyciągi. Wychwycone emisje muszą być poddawane oczyszczaniu. W odlewniach żelaza eksploatuje się piece odlewnicze, elektryczne piece łukowe i piece indukcyjne. Bezpośrednie emisje cząstek stałych i gazowych metali ciężkich pochodzą szczególnie z wytopu i czasami, w mniejszej mierze, z odlewania. Emisje gazów uchodzących powstają przy załadunku i wyładunku surowców, wytopie, odlewaniu i czyszczeniu. Najbardziej odpowiednie środki redukcji emisji podane są w tabeli 6 z ich osiągalną skutecznością redukcji i, tam gdzie takie dane są dostępne, kosztami. Środki te mogą zredukować stężenia pyłów do 20 mg/m³ lub mniej.

Tabela 6: Źródła emisji, środki kontroli, skuteczność redukcji pyłu i koszty dla odlewni żeliwa

Źródło emisji	Środek (środki) kontroli	Skuteczność redukcji pyłu (%)	Koszty zmniejszania emisji (koszty całkowite w USD)
EAF	ESP	> 99	–
	FRF	> 99,5	FRF: 24/Mg żelaza
Piec indukcyjny	FRF/sucha absorpcja + FT	> 99	–
Piece szybowe z zimnym dmuchem	Poniżej wlotu poboru: FRF	> 98	–
	Powyżej wlotu poboru
	FRF + odpylanie wstępne	> 97	8–12/Mg żelaza
	FT + chemisorpcja	> 99	45/Mg żelaza
Piece szybowe z gorącym dmuchem	FRF + wstępne odpylanie	> 99	23/Mg żelaza
	Dezyntegrator/płuczka gazowa zwężkowa	> 97

35. Przemysł odlewnictwa żelaza obejmuje bardzo różnorodne obiekty technologiczne. Dla istniejących mniejszych zakładów podane środki mogą nie być najlepszymi dostępnymi technikami, jeżeli nie są ekonomicznie uzasadnione.

Przemysł surowcowy i przetwórczy metali nieżelaznych

(załącznik II, kategorie 5 i 6)

36. Niniejsza sekcja dotyczy emisji i kontroli emisji Cd, Pb i Hg w przemyśle surowcowym i przetwórczym metali nieżelaznych, takich jak ołów, miedź, cynk, cyna i nikiel. Z uwagi na dużą liczbę różnych używanych surowców oraz różnorodnych stosowanych procesów technologicznych prawie wszystkie rodzaje metali ciężkich i związki metali ciężkich mogą być emitowane w ramach tego sektora przemysłu. Uwzględniwszy udział metali ciężkich w niniejszym załączniku, produkcja miedzi, ołowiu i cynku jest szczególnie istotna.

37. Rudy rtęci i jej koncentraty są wstępnie przetwarzane poprzez kruszenie oraz czasami poprzez przesiewanie. Metody wzbogacania rud nie są szeroko stosowane, chociaż flotacja jest stosowana w kilku zakładach, które przetwarzają rudę niskiej jakości. Pokruszona ruda jest następnie podgrzewana albo w retortach, w małych zakładach, albo piecach, w dużych zakładach, do temperatur, w których siarczek rtęci sublimuje. Powstające pary rtęci są kondensowane w systemie chłodzenia i zbierane jako metal rtęci. Sadza kondensatorowa i zbiorniki osadników powinny zostać usunięte, pokryte wapnem i zwrócone do retort lub pieca.

38. Do wydajnego odzysku rtęci można stosować następujące techniki:

– środki mające na celu redukcję wytwarzania pyłów w czasie robót górniczych i magazynowania, łącznie z minimalizacją rozmiarów zwałowisk,

– pośrednie ogrzewanie pieca,

– utrzymywanie rud w najbardziej możliwie suchym stanie,

– doprowadzanie temperatury gazu wchodzącego do kondensatora wyłącznie do 10–20 °C powyżej punktu rosy,

– utrzymywanie możliwie najniższej temperatury na wylocie, oraz

– przepuszczanie gazów reakcyjnych przez płuczkę pokondensacyjną i/lub filtr selenowy.

Tworzenie się pyłów może być utrzymywane na niskim poziomie poprzez pośrednie ogrzewanie, oddzielne przetwarzanie drobnoziarnistych klas rud oraz kontrolę zwartości wody w rudzie. Pyły powinny zostać usunięte z gorących gazów reakcyjnych zanim wejdą do jednostki kondensacji rtęci w cyklonach i/lub elektrostatycznych urządzeniach do wytrącania.

39. Dla produkcji złota w procesie amalgamacji można zastosować podobne strategie działania, jak w przypadku rtęci. Złoto jest także produkowane przy zastosowaniu innych technik niż amalgamacja i techniki te są uważane za preferowaną opcję dla nowych zakładów.

40. Metale nieżelazne są produkowane głównie z rud siarczynowych. Z powodów technicznych i jakości produktu gaz odlotowy musi przejść przez głębokie odpylanie (< 3 mg/m³) i może wymagać dodatkowego usunięcia rtęci przed jego wprowadzeniem do urządzenia kontaktowego SO³, tym samym minimalizując emisje ciężkich metali.

41. Filtry tkaninowe powinny być stosowane, gdy jest to właściwe. Można tutaj osiągnąć zawartość pyłu na poziomie niższym niż 10 mg/m³. Pyły pochodzące z produkcji pirometalurgicznej powinny zostać poddane recyklingowi na terenie lub poza terenem zakładu produkcyjnego, zachowując ochronę zdrowia pracowników.

42. Dla produkcji surowcowej ołowiu pierwsze doświadczenia wskazują, że istnieją nowe interesujące technologie wytapiania redukcyjnego bez stosowania spiekania koncentratów. Te procesy technologiczne stanowią przykłady nowej generacji bezpośrednich, samoczynnych technologii wytapiania ołowiu, które charakteryzują się mniejszym zanieczyszczaniem środowiska i mniejszym zużyciem energii.

43. Wtórny ołów jest głownie produkowany ze zużytych akumulatorów samochodów osobowych i ciężarowych, które są rozbierane przed ich załadowaniem do pieca do wytapiania. Ta najlepsza dostępna technika powinna obejmować jedną operację stapiania w krótkim piecu rotacyjnym lub piecu szybowym. Palniki tlenowo-paliwowe mogą zredukować ilość gazów odpadowych i powstawanie pyłu lotnego o 60 %. Oczyszczanie gazów spalinowych za pomocą filtrów tkaninowych umożliwia osiągnięcie poziomu stężenia pyłów na poziomie 5 mg/m³.

44. Produkcja surowcowa cynku jest prowadzona poprzez wykorzystanie elektrolitycznej technologii prażeniowo-wypłukującej. Ciśnieniowe wypłukiwanie może stanowić alternatywę w stosunku do prażenia i może być uważane za najlepszą dostępną technikę dla nowych zakładów w zależności od charakterystyki technicznej koncentratu. Emisje pochodzące z produkcji pirometalurgcznego cynku w piecach typu Imperial Smelting (IS) mogą być zminimalizowane poprzez stosowanie nakrycia pieca podwójnym dzwonem oraz czyszczenia za pomocą płuczek o wysokiej wydajności, wydajne wydalanie i czyszczenie gazów z żużlu i ołowiu odlewniczego oraz szczegółowego oczyszczania (< 10 mg/m³) z bogatych w CO gazów odlotowych z pieca.

45. W celu odzyskania cynku z utlenionych pozostałości, są one przetwarzane w piecach typu IS. Pozostałości o bardzo niskiej jakości oraz pyły gazów spalinowych (np. z przemysłu stalowego) są najpierw poddawane obróbce w piecach rotacyjnych typu Waelz, w których produkowany jest tlenek o wysokiej zawartości cynku. Materiały metaliczne są ponownie wprowadzane do procesu technologicznego poprzez stapianie albo w piecach indukcyjnych, albo piecach z bezpośrednim lub pośrednim ogrzewaniem gazem ziemnym lub paliwami płynnymi w poziomych retortach typu New Jersey, w których duża różnorodność wtórnego materiału metalicznego i utlenionego może ponownie zostać wprowadzona do procesu technologicznego. Można odzyskać również cynk z żużlu ołowiu piecowego za pomocą wykorzystania procesu oddymiania żużlu.

46. W zasadzie procesy technologiczne powinny zostać połączone z wydajnymi urządzeniami do zbierania pyłów zarówno gazów pierwotnych, jak i emisji gazów uchodzących. Najbardziej odpowiednie środki redukcji emisji są podane w tabelach 7a i 7b. W niektórych przypadkach przy użyciu filtrów tkaninowych osiągnięto stężenia pyłów poniżej 5 mg/m³.

Tabela 7a: Źródła emisji, środki kontroli, skuteczność redukcji pyłu i koszty dla przemysłu surowcowego metali nieżelaznych

Źródło emisji	Środek (środki) kontroli	Skuteczność redukcji pyłu (%)	Koszty zmniejszania emisji (koszty całkowite w USD)
Emisje gazów uchodzących	Kołpaki ssące, obudowy, itd. oczyszczanie gazów odlotowych za pomocą FRF	> 99	–
Prażenie/spiekanie	Spiekanie z górnym odciągiem: ESP + płuczki (przed dwukontaktowym zakładem produkcji kwasu siarkowego) + FRF dla gazów wydmuchowych	–	7–10/Mg H2SO4
Wytop konwencjonalny (redukcja wielkopiecowa)	Piec szybowy: zamknięty górny dmuch/skuteczne wypuszczenie otworów zaczepowych + FRF, zakryte rynny spustowe, nakrycia pieca podwójnym dzwonem	–	–
Wytop metodą „Imperial smelting”	Wysokowydajne płukanie	> 95	–
	Płuczki gazowe zwężkowe	–	–
	Nakrycia pieca podwójnym dzwonem	–	4/Mg wytworzonego metalu
Ciśnieniowe wypłukiwanie	Zastosowanie jest uzależnione od charakterystyki technicznej koncentratów	> 99	zależne od miejsca
Procesy bezpośredniej redukcji wytopu	Uzyskiwanie metalu w piecu zawiesinowym np. typu Kivcet, Outokumpu i Mitsubishi	–	–
	Stapianie kąpielowe, np. rotacyjny konwertor z górnym nadmuchem, np. typy procesów technologicznych Ausmelt, Isasmelt, QSL oraz Noranda	Ausmelt: Pb 77, Cd 97 QSL: Pb 92, Cd 93	QSL: koszty operacyjne 60/Mg Pb

Tabela 7b: Źródła emisji, środki kontroli, skuteczność redukcji pyłu i koszty dla przemysłu przetwórczego metali nieżelaznych

Źródło emisji	Środek (środki) kontroli	Skuteczność redukcji pyłu (%)	Koszty zmniejszania emisji (koszty całkowite w USD)
Produkcja ołowiu	Krótki piec obrotowy: kołpaki ssące dla otworów zaczepowych + FRF; kondensator rurowy, palnik tlenowo-paliwowy	99,9	45/Mg Pb
Produkcja cynku	Wytop metodą Imperial	> 95	14/Mg Zn

Przemysł cementowy

(załącznik II, kategoria 7)

47. W piecach cementowych można używać wtórnego paliwa, takiego jak odpady olejowe lub odpadowe opony. Stosując odpady, mogą mieć zastosowanie wymagania emisji dla procesów spopielania odpadów, a kiedy są stosowane odpady niebezpieczne, w zależności od ich ilości zużywanej w zakładzie, mogą mieć zastosowanie wymagania dla procesów spalania niebezpiecznych odpadów. Jednakże niniejsza sekcja odnosi się tylko do pieców do wypalania cementu, które są opalane paliwami kopalnymi.

48. Cząstki stałe są emitowane na wszystkich etapach procesu produkcji cementu, składających się z: przenoszenia materiałów, przygotowania surowców (kruszarki, suszarki), produkcji klinkieru i przygotowania cementu. Metale ciężkie są wprowadzane do pieca wypalającego cement razem z surowcami oraz z paliwami kopalnymi i paliwami odpadowymi.

49. Do produkcji klinkieru dostępne są następujące piece do wypalania cementu: długie suche rotacyjne piece, piece rotacyjne z podgrzewaczem cyklonowym, piec rotacyjny z podgrzewaczem rusztowym, piec szybowy. Jeśli chodzi o zapotrzebowanie na energię oraz o możliwości kontroli emisji, to preferuje się piece rotacyjne z podgrzewaczem cyklonowym.

50. Do celów odzysku ciepła gazy odlotowe są prowadzone przez system podgrzewania oraz suszarki młyna (jeżeli zostały zamontowane) zanim dokonuje się ich odpylenia. Zebrane pyły są zwracane do materiału wsadowego.

51. Mniej niż 0,5 % ołowiu i kadmu wchodzącego do pieca zostaje uwolnione w gazach wydechowych. Wysoka zawartość metali alkalicznych oraz proces wypłukiwania w samym piecu wpływa korzystnie na zatrzymanie metali w klinkierze i pyłach piecowych.

52. Emisja do atmosfery metali ciężkich może zostać zredukowana poprzez wyłączenia strumienia wypuszczania, na przykład magazynowanie zebranych pyłów zamiast ich zwracania do surowca wsadowego. Jednakże w każdym wypadku należy się poważnie zastanowić nad konsekwencjami, jakie pociąga za sobą złożenie metali ciężkich do magazynu odpadów. Inną możliwością jest obejście gorącej mączki, gdzie wypalona gorąca mączka jest częściowo wydalana dokładnie z przodu wejścia do pieca i dalej podawana do oddziału przygotowania cementu. Alternatywnie pyły te mogą zostać dodane do klinkieru. Innym ważnym działaniem jest bardzo dobrze i stale prowadzona kontrola funkcjonowania pieca w celu uniknięcia nadzwyczajnych wyłączeń elektrostatycznego urządzenia do wytrącania. Mogą być one powodowane przez nadmierne stężenia CO. Ważne jest, aby unikać wysokich skoków emisji metali ciężkich w przypadku takich nadzwyczajnych wyłączeń.

53. Najbardziej odpowiednie środki redukcji emisji podane są w tabeli 8. W celu zredukowania bezpośredniej emisji pyłów z kruszarek, młynów i suszarek stosowane są filtry tkaninowe, podczas gdy zimniejsze piecowe i klinkierowe gazy odpadowe są kontrolowane przez elektrostatyczne urządzenia do wytrącania. Za pomocą ESP pyły mogą zostać zredukowane do poziomu stężeń poniżej 50 mg/m³. Gdy stosowane są FRF zawartość pyłów w czystym gazie może zostać zredukowana do poziomu 10 mg/m³.

Tabela 8: Źródła emisji, środki kontroli, skuteczność redukcji pyłu i koszty dla przemysłu cementowego

Źródło emisji	Środek (środki) kontroli	Skuteczność redukcji pyłu (%)	Koszty zmniejszania emisji (koszty całkowite w USD)
Bezpośrednia emisja z kruszarek, młynów i suszarek	FRF	Cd, Pb: > 95	–
Bezpośrednia emisja z pieców obrotowych, ochładzaczy klinkieru	ESP	Cd, Pb: > 95	–
Bezpośrednia emisja z pieców obrotowych	Adsorpcja węglowa	Hg: > 95	–

Przemysł szklarski

(załącznik II, kategoria 8)

54. W przemyśle szklarskim emisja ołowiu jest szczególnie istotna z uwagi na istniejące różne rodzaje szkła, w którym ołów jest stosowany jako surowiec (np. kryształy, lampy promieniowania katodowego). W przypadku szkła opakowaniowego sodowowapniowego emisja ołowiu zależy od jakości szkła pochodzącego z recyklingu, które jest stosowane w tym procesie technologicznym. Zawartość ołowiu w pyłach pochodzących z wytapiania kryształów wynosi zwykle około 20–60 %.

55. Emisja pyłów pochodzi głównie od mieszania partii szkła, pieców, wypuszczanych wycieków z otworów piecowych oraz wykańczania i dmuchania wyrobów szklanych. Emisja ta ponadto jest znacząco zależna od stosowanych paliw, typów pieców oraz typu produkowanego szkła. Palniki tlenowe mogą spowodować redukcję gazów odpadowych i redukcję produkcji pyłów spalinowych o 60 %. Emisja ołowiu z nagrzewania elektrycznego jest znacznie niższa niż w przypadku opalania olejem opałowym/gazem.

56. Partie szkła są topione w wannach zmianowych, wannach dziennych lub piecach tyglowych. W czasie cyklu topienia przy zastosowaniu pieców zmianowych poziom emisji pyłów znacznie się różni. Emisja pyłów z wanien stosowanych do wytopu szkła (< 5 kg/Mg wytopionego szkła) jest wyższa niż z innych wanien (< 1 kg/Mg wytopionego szkła sodowego i potażowego).

57. Należy wymienić kilka działań, które redukują emisję bezpośrednią w pyłach zawierających metale: granulowanie partii szkła, zmiana systemu grzewczego z opalania olejem opałowym/gazem na elektryczne, załadowywanie większej ilości zwrotów szkła do danej partii wytopu oraz stosowanie lepszego sortowania surowców (według rozmiarów) oraz szkła pochodzącego z recyklingu (unikając frakcji zawierających ołów). Gazy wydechowe mogą być oczyszczane za pomocą filtrów tkaninowych, które redukują emisję do 10 mg/m³. Stosując elektrostatyczne urządzenia do wytrącania można osiągnąć 30 mg/m³. Odpowiednia skuteczność redukcji emisji podana jest w tabeli 9.

58. Prace badawcze zmierzające do produkcji kryształów bezołowiowych są w toku.

Tabela 9: Źródła emisji, środki kontroli, skuteczność redukcji pyłu i koszty dla przemysłu szklarskiego

Źródło emisji	Środek (środki) kontroli	Skuteczność redukcji pyłu (%)	Koszty zmniejszania emisji (koszty całkowite w USD)
Emisja bezpośrednia	FRF	> 98	–
	ESP	> 90	–

Przemysł chloro-alkaliczny

(załącznik II, kategoria 9)

59. W przemyśle chloro-alkalicznym alkaliczne hydrotlenki i wodór są produkowane poprzez elektrolizę roztworów soli. Powszechnie stosowany w istniejących zakładach jest proces rtęciowy oraz proces membranowy, obydwa te procesy wymagają wprowadzenia dobrych praktyk w celu uniknięcia problemów związanych z ochroną środowiska. Proces membranowy nie powoduje bezpośredniej emisji rtęci. Ponadto wykazuje on niższe zużycie energii elektrolitycznej oraz wyższe zapotrzebowanie na grzanie dla stężenia alkalicznych hydrotelenków (całkowity bilans energetyczny wykazuje lekką przewagę technologii komór membranowych w przedziale 10–15 %) oraz bardziej zagęszczonego działania komórki. Stąd jest on uważany za preferowaną opcję dla nowych zakładów. Decyzja 90/3 z dnia 14 czerwca 1990 r. Komisji do spraw Zapobiegania Zanieczyszczaniu Morza ze Źródeł Lądowych (Parcom) zaleca, aby możliwie jak najprędzej przystąpić do wycofywania z użytku w przemyśle chloro-alkalicznym instalacji z elementami rtęciowymi i całkowicie zrezygnować z nich do 2010 r.

60. Koszty jednostkowe wymiany technologii komór rtęci przez proces membranowy są podawane w przedziale 700–1 000 USD/Mg Cl₂ zdolności produkcyjnej. Chociaż dodatkowe koszty mogą wynikać, między innymi, z wyższych kosztów mediów komunalnych oraz kosztów oczyszczania solanki, koszty operacyjne w większości przypadków obniżą się. Jest to spowodowane oszczędnościami w zakresie mniejszego zużycia energii oraz niższymi kosztami w zakresie oczyszczania ścieków i likwidacji odpadów.

61. Źródłami emisji rtęci do środowiska w procesie rtęciowym są: wentylacja pomieszczeń z komorami, spaliny technologiczne, produkty, szczególnie wodór, oraz ścieki. Emisja Hg do atmosfery, rozpraszająco wydzielana z komór do pomieszczeń komór, jest szczególnie istotna. Środki zapobiegania i kontroli mają wielkie znaczenie i powinny być traktowane priorytetowo zgodnie ze względną ważnością każdego źródła w poszczególnych instalacjach. W każdym przypadku szczególne środki kontroli wymagane są przy odzyskiwaniu rtęci ze szlamu technologicznego.

62. Następujące działania mogą zostać podjęte w celu redukcji emisji z istniejących zakładów wykorzystujących proces rtęciowy:

– kontrola procesu technologicznego oraz przedsięwzięcia techniczne w celu optymalizacji działania komór, utrzymania oraz bardziej wydajnych metod pracy,

– pokrycia, uszczelnianie i kontrolowane wydzielanie przez ssanie,

– czyszczenie pomieszczeń komór i środki, które umożliwiają utrzymywanie ich w czystości, oraz

– oczyszczanie ograniczonych strumieni gazu (niektórych zanieczyszczonych strumieni powietrza i gazów wodorowych).

63. Powyższe działania mogą zredukować emisje rtęci do wartości poniżej 2,0 g/Mg zdolności produkcyjnej Cl₂, wyrażonej jako średnia roczna. Istnieją przykłady zakładów, które osiągnęły emisje na poziomie znacznie niższym niż 1,0 g/Mg zdolności produkcyjnej Cl₂. Decyzją 90/3 Parcom zakłady chloro-alkaliczne z elementami rtęciowymi mają uzyskać poziom 2 g Hg/Mg chloru do dnia 31 grudnia 1996 r. dla emisji objętej Konwencją o zapobieganiu zanieczyszczaniu morza ze źródeł lądowych. Ponieważ emisja jest zależna w dużym stopniu od dobrych praktyk operacyjnych, średnia powinna być uzależniona od okresów utrzymania w ciągu jednego roku lub mniej i obejmować te okresy.

Spalanie odpadów komunalnych, medycznych i niebezpiecznych

(załącznik II, kategorie 10 i 11)

64. Emisje kadmu, ołowiu i rtęci są spowodowane spalaniem odpadów komunalnych, medycznych i niebezpiecznych. Rtęć, znaczna część kadmu i mniejsze części ołowiu ulatniają się w trakcie tego procesu technologicznego. Szczególne działania powinny zostać podjęte zarówno przed spalaniem, jak i po, w celu redukcji powyższej emisji.

65. Za najlepszą dostępną technologię odpylania uważa się stosowanie filtrów tkaninowych w kombinacji z suchymi i mokrymi metodami kontroli substancji lotnych. Elektrostatyczne urządzenia do wytrącania w połączeniu z systemami mokrymi można również zaprojektować w celu osiągnięcia niskiej emisji pyłów, ale oferują one mniej możliwości niż filtry tkaninowe wyposażone specjalnie w warstwę adsorpcji lotnych zanieczyszczeń.

66. Stężenia pyłu redukowane są do poziomu 10–20 mg/m³ przy użyciu najlepszej dostępnej techniki, w praktyce osiąga się niższe stężenia, a w kilku przypadkach informowano o stężeniach mniejszych niż 1 mg/m³. Stężenie rtęci może zostać zredukowane do poziomu 0,05– 0,10 mg/m³ (znormalizowane do 11 % O₂).

67. Najbardziej odpowiednie wtórne środki redukcji emisji podane są w tabeli 10. Trudno jest podać ogólnie obowiązujące dane, ponieważ względne koszty liczone w USD/tonę zależą szczególnie od takich zmiennych warunkowanych każdorazowo lokalizacją danego zakładu, jak np. skład odpadów.

68. Metale ciężkie znajdowane są we wszystkich frakcjach strumienia odpadów komunalnych (np. produkty, papier, materiały organiczne). Stąd poprzez redukcję ilości spalanych odpadów komunalnych można również zredukować emisję metali ciężkich. Można to osiągnąć poprzez stosowanie różnych metod gospodarowania odpadami, łącznie z programami recyklingu oraz kompostowania materiałów organicznych. Ponadto niektóre kraje EKG/ONZ dopuszczają umieszczanie odpadów komunalnych na wysypiskach ziemnych. Na terenie właściwie zarządzanych wysypisk ziemnych emisja kadmu i ołowiu została wyeliminowana, a emisja rtęci może być niższa w porównaniu ze spalaniem. Prace badawcze są prowadzone w kilku państwach EKG/ONZ w zakresie emisji rtęci z wysypisk ziemnych.

Tabela 10: Źródła emisji, środki kontroli, skuteczność redukcji i koszty dla spalana odpadów komunalnych, medycznych i niebezpiecznych

Źródło emisji	Środek (środki) kontroli	Skuteczność redukcji (%)	Koszty zmniejszania emisji (koszty całkowite w USD)
Gazy kominowe	Wysokowydajne płuczki	Pb, Cd: > 98 Hg.: ok. 50	–
	ESP (3 pola)	Pb, Cd: 80–90	10–20/Mg odpadów
	Mokre ESP (1 pole)	Pb, Cd: 95–99	–
	Filtry tkaninowe	Pb, Cd: 95–99	15–30/Mg odpadów
	Wdmuchiwanie węgla + FRF	Hg: > 85	koszty operacyjne: ok. 2–3/Mg odpadów
	Filtracja na podłożu węglowym	Hg: > 99	koszty operacyjne: ok. 50/Mg odpadów

ZAŁĄCZNIK IV

Terminy w celu zastosowania wartości dopuszczalnych i najlepszych dostępnych technik do nowych i istniejących źródeł stałych

Terminy w celu zastosowania wartości dopuszczalnych i najlepszych dostępnych technik są następujące:

a) dla nowych źródeł stałych: dwa lata od daty wejścia w życie niniejszego Protokołu;

b) dla istniejących źródeł stałych: osiem lat od daty wejścia w życie niniejszego Protokołu. Jeżeli zaistnieje potrzeba, okres ten może zostać przedłużony dla szczególnych istniejących stałych źródeł zgodnie z okresem amortyzacji przewidzianym przez ustawodawstwo krajowe.

ZAŁĄCZNIK V

Wartości dopuszczalne kontrolowania emisji z większych źródeł stałych

I. WPROWADZENIE

1. Dwa rodzaje wartości dopuszczalnych są ważne przy kontroli emisji metali ciężkich:

– wartości dla poszczególnych metali ciężkich lub grup metali ciężkich, oraz

– wartości dla emisji cząstek stałych ogólnie.

2. W zasadzie wartości dopuszczalne dla cząstek stałych nie mogą zastąpić poszczególnych wartości dopuszczalnych dla kadmu, ołowiu i rtęci, ponieważ ilość metali towarzysząca emisji cząstek różni się w zależności od danego procesu. Jednakże zgodność z tymi wartościami dopuszczalnymi przyczynia się w znacznym stopniu do zmniejszenia emisji metali ciężkich ogółem. Ponadto monitorowanie emisji cząstek jest generalnie mniej kosztowne niż monitorowanie poszczególnych rodzajów a stałe monitorowanie poszczególnych metali ciężkich jest całkowicie niewykonalne. Dlatego wartości dopuszczalne cząstek stałych mają duże znaczenie praktyczne i są również ustanowione w niniejszym załączniku w większości przypadków w celu uzupełnienia lub zastąpienia poszczególnych wartości dopuszczalnych dla kadmu lub ołowiu czy rtęci.

3. Wartości dopuszczalne wyrażone w mg/m³ odnoszą się do normalnych warunków (objętość przy 273,15 K, 101,3 kPa, suchy gaz) i są obliczane jako średnie wartości pomiarów jednogodzinnych, obejmujących wielogodzinne działanie, z reguły 24-godzinne. Okresy uruchamiania i wstrzymania pracy powinny zostać wyłączone. Czas uśredniania może być wydłużony, jeśli wymagane jest osiągnięcie dostatecznie dokładnych wyników monitorowania. W odniesieniu do zawartości tlenu w gazie odlotowym stosuje się wartości podane dla wybranych większych źródeł stałych. Zabronione jest rozcieńczanie w celu obniżenia stężeń zanieczyszczeń w gazach odlotowych. Wartości dopuszczalne dla metali ciężkich obejmują postać stałą, gazową i oparów metalu i jego związków, w przeliczeniu na dany metal. W każdym przypadku gdy podane są wartości dopuszczalne emisji całkowitej, wyrażone jako g/jednostkę produkcji lub odpowiednio zdolności produkcyjnej, odnoszą się do sumy emisji kominowych i uchodzących, obliczonych jako wartość roczna.

4. W przypadkach, w których nie można wykluczyć przekroczenia podanych wartości dopuszczalnych, powinny być monitorowane emisje lub parametr działania, który wskazuje, czy urządzenie kontrolujące jest we właściwy sposób obsługiwane i konserwowane. Monitorowanie emisji lub wskaźników działania powinno być ciągłe, jeżeli emitowany przepływ masy cząstek stałych wynosi powyżej 10 kg/h. Jeżeli emisje są monitorowane, stężenie zanieczyszczeń powietrza w przewodach prowadzących gaz musi być mierzone w sposób reprezentatywny. Jeżeli cząstki stałe są monitorowane w sposób przerywany, stężenia powinny być mierzone w regularnych odstępach, dokonując co najmniej trzech niezależnych odczytów przy jednej kontroli. Pobieranie próbek i analiza wszystkich zanieczyszczeń, jak również referencyjne metody pomiarów mające na celu wyskalowanie zautomatyzowanych systemów pomiarowych, wykonywane są zgodnie z normami ustanowionymi przez Europejski Komitet Normalizacyjny (Comité européen de normalisation, CEN) lub Międzynarodową Organizację Normalizacyjną (ISO). Podczas oczekiwania na stworzenie norm CEN lub ISO stosuje się normy krajowe. Normy krajowe mogą być również stosowane, jeśli zapewniają wyniki równoważne z normami CEN lub ISO.

5. W przypadku stałego monitorowania zgodność z wartościami dopuszczalnymi jest osiągnięta, jeżeli żadne z obliczonych średnich stężeń 24-godzinnej emisji nie przekracza wartości dopuszczalnej lub jeżeli średnia monitorowanego przez 24 godziny parametru nie przekracza skorelowanej wartości parametru, która została ustalona podczas próby eksploatacyjnej, gdy urządzenie kontrolujące było we właściwy sposób obsługiwane i utrzymywane. W przypadku przerywanego monitorowania emisji zgodność jest osiągnięta, jeśli średni odczyt w czasie kontroli nie przekracza wartości dopuszczalnej. Zgodność z każdą z wartości dopuszczalnych, wyrażonych jako całkowita emisja na jednostkę produkcji lub całkowita roczna emisja, jest osiągnięta, jeśli monitorowana wartość nie jest przekroczona, jak opisano powyżej.

II. SZCZEGÓLNE WARTOŚCI DOPUSZCZALNE DLA WYBRANYCH WIĘKSZYCH ŹRÓDEŁ STAŁYCH

Spalanie paliw kopalnych

(załącznik II, kategoria 1)

6. Wartości dopuszczalne odnoszą się do 6 % zawartości O₂ w gazie spalinowym dla paliw stałych i do 3 % O₂ dla paliw płynnych.

7. Wartość dopuszczalna emisji cząstek stałych dla paliw stałych i płynnych: 50 mg/m³.

Spiekalnie

(załącznik II, kategoria 2)

8. Wartość dopuszczalna emisji cząstek stałych: 50 mg/m³.

Zakłady grudkowania

(załącznik II, kategoria 2)

9. Wartość dopuszczalna emisji cząstek stałych:

a) rozcieranie, suszenie: 25 mg/m³; oraz

b) grudkowanie: 25 mg/m³; lub

10. Wartość dopuszczalna całkowitej emisji cząstek stałych: 40 g/Mg wytworzonych grudek.

Wielkie piece

(załącznik II, kategoria 3)

11. Wartość dopuszczalna emisji cząstek stałych: 50 mg/m³.

Piece łukowe

(załącznik II, kategoria 3)

12. Wartość dopuszczalna emisji cząstek stałych: 20 mg/m³.

Produkcja miedzi i cynku, wliczając piece typu Imperial Smelting

(załącznik II, kategorie 5 i 6)

13. Wartość dopuszczalna emisji cząstek stałych: 20 mg/m³.

Produkcja ołowiu

(załącznik II, kategorie 5 i 6)

14. Wartość dopuszczalna emisji cząstek stałych: 10 mg/m³.

Przemysł cementowy

(załącznik II, kategoria 7)

15. Wartość dopuszczalna emisji cząstek stałych: 50 mg/m³.

Przemysł szklarski

(załącznik II, kategoria 8)

16. Wartości dopuszczalne odnoszą się do różnego stężenia O₂ w gazach spalinowych w zależności od rodzaju pieca: piece wannowe: 8 %; piece donicowe i wanny wyrobowe: 13 %.

17. Wartość dopuszczalna emisji ołowiu: 5 mg/m³.

Przemysł chloro-alkaliczny

(załącznik II, kategoria 9)

18. Wartości dopuszczalne odnoszą się do całkowitej ilość rtęci wypuszczonej w powietrze przez zakład, bez względu na źródło emisji i wyrażone jako średnia wartość roczna.

19. Wartości dopuszczalne dla istniejących zakładów chloro-alkalicznych oszacowywane są podczas posiedzenia Stron w ramach Organu Wykonawczego nie później niż dwa lata od daty wejścia w życie niniejszego Protokołu.

20. Wartość dopuszczalna dla nowych zakładów chloro-alkalicznych: 0,01 g Hg/Mg Cl₂ zdolności produkcyjnych.

Spalanie odpadów komunalnych, medycznych i niebezpiecznych

(załącznik II, kategorie 10 i 11)

21. Wartości dopuszczalne odnoszą się do stężenia 11 % O₂ w gazach kominowych.

22. Wartość dopuszczalna emisji cząstek stałych:

a) 10 mg/m³ przy spalaniu odpadów niebezpiecznych i medycznych;

b) 25 mg/m³ przy spalaniu odpadów komunalnych.

23. Wartość dopuszczalna emisji rtęci:

a) 0,05 mg/m³ przy spalaniu odpadów niebezpiecznych;

b) 0,08 mg/m³ przy spalaniu odpadów komunalnych;

c) wartości dopuszczalne emisji zawierających rtęć, pochodzących ze spalania odpadów medycznych, oszacowywane są podczas posiedzenia Stron w ramach Organu Wykonawczego, nie później niż dwa lata od daty wejścia w życie niniejszego Protokołu.

ZAŁĄCZNIK VI

Środki kontroli produktów

1. Jeśli w niniejszym załączniku nie ustalono inaczej, nie później niż sześć miesięcy od daty wejścia w życie niniejszego Protokołu zawartość ołowiu we wprowadzanej do obrotu benzynie przeznaczonej dla pojazdów drogowych nie przekracza 0,013 g/l. Strony sprzedające benzynę bezołowiową z zawartością ołowiu niższą niż 0,013 g/l dokładają starań do utrzymania tego poziomu lub do jego obniżenia.

2. Każda ze Stron dokłada starań, aby zapewnić, że przejście na paliwa z zawartością ołowiu określoną w ust. 1 spowoduje ogólne zmniejszenie szkodliwego wpływu na zdrowie ludzi i środowisko naturalne.

3. Gdy państwo ustala, że ograniczanie zawartości ołowiu w benzynie wprowadzanej do obrotu zgodnie z ust. 1 powodowałoby poważne problemy społeczno-ekonomiczne lub techniczne lub nie prowadziłoby do powstania ogólnych korzyści dla środowiska lub zdrowia z powodu, między innymi, klimatu, może ono rozszerzyć okres wymieniony w tym ustępie do 10 lat, podczas którego może wprowadzać do obrotu benzynę ołowiową z zawartością ołowiu nieprzekraczającą 0,15 g/l. W takim przypadku państwo określa w oświadczeniu, które ma zostać zdeponowane razem z dokumentami ratyfikacyjnymi, przyjęcia, zatwierdzenia lub przystąpienia, że zamierza przedłużyć okres i przedstawia Organowi Wykonawczemu na piśmie informację dotyczącą jego powodów.

4. Zezwala się Stronie wprowadzać do obrotu niewielkie ilości benzyny ołowiowej o zawartości ołowiu nieprzekraczającej 0,15 g/l, w ilości do 0,5 % łącznej sprzedaży benzyny, która miałaby być używana przez stare pojazdy drogowe.

5. Każda ze Stron, nie później niż po pięciu latach lub po 10 latach dla krajów, których gospodarka znajduje się w okresie przejściowym, które wyrażają swój zamiar przyjąć 10-letni okres w oświadczeniu, które ma zostać złożone razem z dokumentami ratyfikacyjnymi, przyjęcia, zatwierdzenia lub przystąpienia, od daty wejścia w życie niniejszego Protokołu, osiąga poziomy stężeń, które nie przekraczają:

a) 0,05 % rtęci wagowo w alkalicznych bateriach manganowych o przedłużonej przydatności w warunkach skrajnych (np. w temperaturze poniżej 0 ° C lub powyżej 50 °C, narażonych na wstrząsy); oraz

b) 0,025 % rtęci wagowo we wszystkich innych alkalicznych bateriach manganowych.

Powyższe wartości dopuszczalne mogą zostać przekroczone przy nowym zastosowaniu technologii wytwarzania baterii lub zastosowaniu baterii w nowym produkcie, jeśli zostaną podjęte racjonalne środki bezpieczeństwa w celu zapewnienia, że powstała bateria lub produkt bez dającej się łatwo usunąć baterii zostanie usunięty w sposób przyjazny dla środowiska. Alkaliczne manganowe ogniwa guzikowe i baterie składające się z ogniw guzikowych także są zwolnione z tego obowiązku.

ZAŁĄCZNIK VII

Środki zarządzania produktem

1. Niniejszy załącznik ma na celu zapewnienie Stronom wytycznych w dziedzinie środków zarządzania produktem.

2. Strony mogą rozważyć odpowiednie środki zarządzania produktem, takie jak te wyszczególnione poniżej, gdzie zastrzeżono, że w wyniku potencjalnego ryzyka szkodliwego wpływu na zdrowie ludzi lub środowisko naturalne, powstałego w wyniku emisji jednego lub kilku metali ciężkich, wymienionych w załączniku I, biorąc pod uwagę wszystkie istotne ryzyka i korzyści takich środków, w celu zapewnienia, że jakiekolwiek zmiany produktu przyniosą ogólne zmniejszenie szkodliwego wpływu na zdrowie ludzi i środowisko naturalne:

a) zastępowanie produktów zawierających jeden lub więcej celowo dodanych metali ciężkich wymienionych w załączniku I, jeśli istnieje odpowiednia możliwość wyboru;

b) minimalizowanie lub zastępowanie w produktach jednego lub więcej celowo dodanych metali ciężkich wymienionych w załączniku I;

c) zapewnienie informacji o produkcie, obejmujące etykietowanie mające na celu zapewnienie, że użytkownicy poinformowani są o zawartości jednego lub więcej celowo dodanych metali ciężkich wymienionych w załączniku I oraz o konieczności bezpiecznego stosowania i obchodzenia się z odpadami;

d) stosowanie bodźców ekonomicznych lub dobrowolnych porozumień w celu zmniejszenia w produktach lub usunięcia z nich metali ciężkich wymienionych w załączniku I; oraz

e) rozwój i wdrażanie programów zbierania, powtórnego przetwarzania lub pozbywania się produktów zawierających jeden z metali ciężkich wymienionych w załączniku I w sposób nieszkodliwy dla środowiska.

3. Każdy produkt lub grupa produktów wyszczególnionych poniżej zawierają jeden lub więcej metali ciężkich wymienionych w załączniku I oraz są przedmiotem regulacyjnych lub dobrowolnych działań prowadzonych przez co najmniej jedną ze Stron Konwencji, opartych w znacznej części na udziale tych produktów w emisji jednego lub więcej metali ciężkich wymienionych w załączniku I. Jednakże nie jest jeszcze dostępna wystarczająca informacja potwierdzająca, że stanowią one znaczne źródło dla wszystkich Stron, usprawiedliwiając przez to włączenie do załącznika VI. Każda ze Stron jest zachęcana do rozpatrzenia dostępnych informacji, a gdy przekonana jest o potrzebie przyjęcia środków zapobiegawczych, do zastosowania środków zarządzania produktem, takich jak te wyszczególnione w ust. 2 w stosunku do jednego lub więcej produktów wyszczególnionych poniżej:

a) podzespoły elektryczne zawierające rtęć, tj. urządzenia, które zawierają jeden lub kilka kontaktów/sensorów do przesyłania prądu elektrycznego, takie jak przekaźniki, termostaty, przełączniki poziomu, przełączniki ciśnienia i inne przełączniki (przyjęte działania obejmują zakaz dotyczący większości podzespołów elektrycznych zawierających rtęć; dobrowolne programy zastępowania niektórych przełączników rtęciowych elektronicznymi lub specjalnymi przełącznikami; dobrowolne programy recyklingu dotyczące przełączników; i dobrowolne programy recyklingu dotyczące termostatów);

b) przyrządy pomiarowe zawierające rtęć, takie jak termometry, manometry, barometry, ciśnieniomierze, przełączniki ciśnienia i przenośniki ciśnienia (przyjęte działania obejmują zakaz dotyczący termometrów zawierających rtęć i zakaz dotyczący przyrządów pomiarowych);

c) lampy fluorescencyjne zawierające rtęć (przyjęte działania obejmują redukcję zawartości rtęci w jednej lampie za pomocą zarówno dobrowolnych, jak i nadzorujących programów i dobrowolnych programów recyklingu);

d) amalgamaty dentystyczne zawierające rtęć (przyjęte działania obejmują dobrowolne środki i zakaz z wyłączeniem stosowania amalgamatów dentystycznych i dobrowolne programy wspierające przechwytywanie amalgamatów dentystycznych, pochodzących z zabiegów chirurgii dentystycznej, przed uwalnianiem do zakładów uzdatniania wody);

e) pestycydy zawierające rtęć, wliczając oczyszczanie nasion (przyjęte działania obejmują zakaz dotyczący wszystkich pestycydów z zawartością rtęci, wliczając obróbkę nasion i zakaz stosowania rtęci jako środka dezynfekującego);

f) farby zawierające rtęć (przyjęte działania obejmują zakaz dotyczący wszystkich takich farb, zakaz stosowania takich farb w pomieszczeniach i stosowania w zabawkach dla dzieci; oraz zakaz stosowania w farbach antyzapachowych); oraz

g) baterie zawierające rtęć, inne niż te, które zostały wyszczególnione w załączniku VI (przyjęte działania obejmują redukcje zawartości rtęci za pomocą zarówno dobrowolnych, jak i regulacyjnych programów oraz opłat z tytułu ochrony środowiska i dobrowolnych programów recyklingowych).