Rozporządzenie ministra zdrowia w sprawie kursów uprawniających do pracy na stanowisku dyspozytora medycznego i wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego oraz kursu doskonalącego dla dyspozytora medycznego

Akt prawny obowiązujący

Dziennik Ustaw rok 2024 poz. 456

Wersja aktualna od 2024.03.28

ROZPORZĄDZENIE
MINISTRA ZDROWIA¹⁾

z dnia 19 marca 2024 r.

w sprawie kursów uprawniających do pracy na stanowisku dyspozytora medycznego i wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego oraz kursu doskonalącego dla dyspozytora medycznego

Na podstawie art. 27b ust. 24 ustawy z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz. U. z 2023 r. poz. 1541, 1560 i 1972) zarządza się, co następuje:

§ 1. [Zakres regulacji] Rozporządzenie określa:

1) ramowy program kursu:

a) uprawniającego do pracy na stanowisku:

- dyspozytora medycznego,

- wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego,

b) doskonalącego dla dyspozytora medycznego, odbywanego w ramach rozwoju zawodowego dyspozytora medycznego;

2) kwalifikacje kadry dydaktycznej;

3) szczegółowy sposób przeprowadzania egzaminów kończących kursy, o których mowa w pkt 1;

4) wzory zaświadczeń o ukończeniu kursów, o których mowa w pkt 1.

§ 2.[Ramowy program kursu uprawniającego do pracy na stanowisku dyspozytora medycznego] Ramowy program kursu uprawniającego do pracy na stanowisku dyspozytora medycznego jest określony w załączniku nr 1 do rozporządzenia.

§ 3.[Ramowy program kursu uprawniającego do pracy na stanowisku wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego] Ramowy program kursu uprawniającego do pracy na stanowisku wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego jest określony w załączniku nr 2 do rozporządzenia.

§ 4.[Ramowy program kursu doskonalącego dla dyspozytora medycznego, odbywanego w ramach rozwoju zawodowego dyspozytora medycznego] Ramowy program kursu doskonalącego dla dyspozytora medycznego, odbywanego w ramach rozwoju zawodowego dyspozytora medycznego, jest określony w załączniku nr 3 do rozporządzenia.

§ 5.[Potwierdzenie udziału w egzaminach kończących kursy] Udział w egzaminach kończących kursy, o których mowa w § 1 pkt 1, jest potwierdzany przez osoby zdające na liście obecności prowadzonej przez Krajowe Centrum Monitorowania Ratownictwa Medycznego, zawierającej imię (imiona) i nazwisko osoby zdającej.

§ 6. [Forma egzaminu z części teoretycznej] 1. Egzamin z części teoretycznej jest przeprowadzany w formie testu składającego się z 30 pytań testowych zawierających 4 odpowiedzi, z których jedna jest prawidłowa.

2. Test może być przeprowadzany w postaci papierowej albo elektronicznej za pośrednictwem sieci internetowej z ograniczonym dostępem.

3. Odpowiedzi na pytania testowe udziela się przez zaznaczenie wybranej odpowiedzi literą „X”. W przypadku testu przeprowadzanego w postaci papierowej zmiana udzielonej odpowiedzi następuje przez otoczenie błędnej odpowiedzi i zaznaczenie wybranej odpowiedzi literą „X”.

4. Za każdą poprawną odpowiedź osoba zdająca otrzymuje 1 punkt. W przypadku braku odpowiedzi, zaznaczenia nieprawidłowej lub zaznaczenia więcej niż jednej odpowiedzi punkty nie są przyznawane.

5. Zaliczenie egzaminu z części teoretycznej następuje przez udzielenie prawidłowej odpowiedzi na co najmniej 80 % pytań testowych.

§ 7. [Czynności poprzedzające przystąpienie do egzaminu z części teoretycznej] 1. Przed przystąpieniem do egzaminu z części teoretycznej koperty zawierające testy są sprawdzane, czy nie zostały uszkodzone w sposób umożliwiający dostęp to testów.

2. Otwarcie kopert, o których mowa w ust. 1, następuje w obecności osób zdających.

§ 8. [Przebieg egzaminu z części teoretycznej] 1. W trakcie egzaminu z części teoretycznej osoba zdająca nie może korzystać z pomocy naukowych lub dydaktycznych, urządzeń służących do kopiowania, przekazywania i odbioru informacji, z pomocy innych osób oraz wynosić testu z sali egzaminacyjnej.

2. Naruszenie zakazów, o których mowa w ust. 1, powoduje uzyskanie wyniku negatywnego z egzaminu z części teoretycznej.

§ 9. [Egzamin z części praktycznej] 1. Egzamin z części praktycznej jest przeprowadzany w Krajowym Centrum Monitorowania Ratownictwa Medycznego i składa się z 6 zadań obejmujących symulowane scenariusze praktyczne sprawdzające umiejętności osoby zdającej.

2. Do egzaminu z części praktycznej może przystąpić osoba, która zaliczyła egzamin z części teoretycznej.

3. Wykonanie zadań, o których mowa w ust. 1, jest oceniane odrębnie przez każdego członka komisji według skali ocen: 5 (bardzo dobry), 4,5 (dobry plus), 4 (dobry), 3,5 (dostateczny plus), 3 (dostateczny), 2 (niedostateczny).

4. Oceną końcową egzaminu z części praktycznej jest ocena wynikająca ze średniej arytmetycznej ocen wystawionych przez poszczególnych członków komisji zgodnie z następującym przelicznikiem:

1) od 4,76 do 5,0 - 5 (bardzo dobry);

2) od 4,26 do 4,75 - 4,5 (dobry plus);

3) od 3,76 do 4,25 - 4 (dobry);

4) od 3,26 do 3,75 - 3,5 (dostateczny plus);

5) od 2,26 do 3,25 - 3 (dostateczny);

6) od 2,0 do 2,25 - 2 (niedostateczny).

5. Egzamin z części praktycznej jest zaliczony, jeżeli osoba zdająca otrzyma ocenę co najmniej 3 (dostateczną).

§ 10. [Osoby prowadzące zajęcia na kursach] 1. Zajęcia na kursach, o których mowa w § 1 pkt 1, z wyjątkiem zajęć, o których mowa w ust. 2-4, prowadzi lekarz systemu w rozumieniu art. 3 pkt 3 ustawy z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym, pielęgniarka systemu w rozumieniu art. 3 pkt 6 tej ustawy lub ratownik medyczny, o którym mowa w ustawie z dnia 1 grudnia 2022 r. o zawodzie ratownika medycznego oraz samorządzie ratowników medycznych (Dz. U. z 2023 r. poz. 2187), posiadający odpowiednio:

1) w przypadku kursów, o których mowa w § 1 pkt 1 lit. a tiret pierwsze oraz lit. b, aktualną wiedzę i umiejętności z zakresu objętego ramowym programem tych kursów oraz co najmniej trzyletnie doświadczenie w pracy na stanowisku dyspozytora medycznego;

2) w przypadku kursu, o którym mowa w § 1 pkt 1 lit. a tiret drugie, aktualną wiedzę i umiejętności z zakresu objętego ramowym programem tego kursu oraz co najmniej trzyletnie doświadczenie w pracy na stanowisku wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego.

2. Zajęcia określone w załączniku nr 1 do rozporządzenia w części IV w pkt 8 w załączniku nr 2 do rozporządzenia w części IV w pkt 13 oraz w załączniku nr 3 do rozporządzenia w części IV w pkt 8 są prowadzone przez osobę posiadającą tytuł zawodowy magistra w zakresie prawa i co najmniej dwuletnie doświadczenie zawodowe w obszarze związanym z ratownictwem medycznym.

3. Zajęcia określone w załączniku nr 1 do rozporządzenia w części IV w pkt 9 oraz załączniku nr 3 do rozporządzenia w części IV w pkt 9 są prowadzone przez osobę posiadającą tytuł zawodowy magistra w zakresie psychologii oraz co najmniej dwuletnie doświadczenie zawodowe w zakresie interwencji kryzysowej lub w pracy polegającej na udzielaniu wsparcia osobom wykonującym zawód medyczny lub posiadającą co najmniej dwuletnie doświadczenie w pracy w Policji, wojsku lub w Państwowej Straży Pożarnej na stanowisku psychologa.

4. Zajęcia określone w załączniku nr 1 do rozporządzenia w części IV w pkt 19, w załączniku nr 2 do rozporządzenia w części IV w pkt 9 oraz w załączniku nr 3 do rozporządzenia w części IV w pkt 19 są prowadzone przez osobę posiadającą co najmniej dwa lata doświadczenia zawodowego w służbie lub w pracy w Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego w zakresie prowadzenia szkoleń obejmujących zasady postępowania w przypadku prowadzenia działań antyterrorystycznych w rozumieniu art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 10 czerwca 2016 r. o działaniach antyterrorystycznych (Dz. U. z 2024 r. poz. 92).

§ 11.[Wzór zaświadczenia o ukończeniu kursu uprawniającego do pracy na stanowisku dyspozytora medycznego] Wzór zaświadczenia o ukończeniu kursu uprawniającego do pracy na stanowisku dyspozytora medycznego jest określony w załączniku nr 4 do rozporządzenia.

§ 12.[Wzór zaświadczenia o ukończeniu kursu uprawniającego do pracy na stanowisku wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego] Wzór zaświadczenia o ukończeniu kursu uprawniającego do pracy na stanowisku wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego jest określony w załączniku nr 5 do rozporządzenia.

§ 13.[Wzór zaświadczenia o ukończeniu kursu doskonalącego dla dyspozytora medycznego, odbywanego w ramach rozwoju zawodowego dyspozytora medycznego] Wzór zaświadczenia o ukończeniu kursu doskonalącego dla dyspozytora medycznego, odbywanego w ramach rozwoju zawodowego dyspozytora medycznego, jest określony w załączniku nr 6 do rozporządzenia.

§ 14.[Wejście w życie] Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia.

Minister Zdrowia: wz. W. Konieczny

¹⁾ Minister Zdrowia kieruje działem administracji rządowej - zdrowie, na podstawie § 1 ust. 2 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 18 grudnia 2023 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Zdrowia (Dz. U. poz. 2704).

Załączniki do rozporządzenia Ministra Zdrowia
z dnia 19 marca 2024 r. (Dz. U. poz. 456)

Załącznik nr 1

RAMOWY PROGRAM KURSU UPRAWNIAJĄCEGO DO PRACY NA STANOWISKU DYSPOZYTORA MEDYCZNEGO

I. Założenia organizacyjno-programowe:

1. Cel kształcenia:

Celem kształcenia jest uzyskanie umiejętności niezbędnych do realizacji przez dyspozytora medycznego zadań, o których mowa w art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz. U. z 2023 r. poz. 1541, z późn. zm.), zwanej dalej „ustawą o PRM”.

2. Rodzaj kształcenia:

Kursy zamknięte dla ratowników medycznych lub pielęgniarek systemu realizowane hybrydowo, w tym zajęcia teoretyczne oraz zajęcia praktyczne mogą być realizowane w siedzibie Krajowego Centrum Monitorowania Ratownictwa Medycznego.

3. Czas trwania kursu: 34 godziny dydaktyczne.

II. Plan nauczania:

Lp.	Temat/zagadnienie	Liczba godzin dydaktycznych na zajęciach teoretycznych	Liczba godzin dydaktycznych na zajęciach praktycznych	Liczba godzin dydaktycznych ogółem
1	System ochrony zdrowia oraz organizacja systemu Państwowe Ratownictwo Medyczne, zwanego dalej „systemem PRM”	3		3
2	Odpowiedzialność karna i cywilna dyspozytora medycznego	1		1
3	Zasady i procedury przyjmowania oraz obsługi zgłoszeń alarmowych, a także zasady dysponowania zespołami ratownictwa medycznego, zwanymi dalej „zrm”, w tym lotniczymi zespołu ratownictwa medycznego, zwanymi dalej „lzrm”, oraz zasady współpracy dyspozytora medycznego z tymi zespołami w systemie PRM	1	4	5
4	Zagadnienia z zakresu medycyny ratunkowej niezbędne do realizacji zadań dyspozytora medycznego; zasady udzielania pierwszej pomocy oraz przekazywania niezbędnych informacji osobom udzielającym pierwszej pomocy do czasu przybycia zrm	1	5	6
5	Zasady komunikacji i zbierania wywiadu medycznego	1	2	3
6	Prowadzenie komunikacji radiowo-telefonicznej		2	2
7	System Wspomagania Dowodzenia Państwowego Ratownictwa Medycznego, zwany dalej „SWD PRM”	1	3	4
8	Postępowanie w przypadku zdarzenia z dużą liczbą poszkodowanych	1	3	4

9	Zadania wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego i zasady współpracy z nim	1		1
10	Zasady postępowania w przypadku przyjęcia lub odmowy przyjęcia pacjenta w podmiocie leczniczym	1		1
Razem godziny dydaktyczne		11	19	30
Egzamin z części teoretycznej i z części praktycznej		1	3	4
Ogółem czas trwania kursu				34

III. Wykaz umiejętności wynikowych:

W wyniku realizacji planu nauczania dyspozytor medyczny posiada wiadomości dotyczące:

1) podstaw prawnych działania oraz organizacji systemu PRM na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz w innych państwach;

2) podstaw prawnych i zasad pracy dyspozytora medycznego oraz ochrony prawnej dyspozytorów medycznych;

3) jednostek systemu PRM;

4) definicji zawartych w art. 3 ustawy o PRM;

5) praw pacjenta, o których mowa w ustawie z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. z 2023 r. poz. 1545, z późn. zm.), organizacji i zadań podmiotów współpracujących z systemem PRM, o których mowa w art. 15 ust. 1 ustawy o PRM, w zakresie prowadzenia działań ratowniczych;

6) podstaw prawnych, zadań oraz organizacji służb ustawowo powołanych do niesienia pomocy osobom w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego (Krajowy System Ratowniczo-Gaśniczy, podmioty uprawnione do wykonywania ratownictwa wodnego oraz górskiego);

7) zasad współpracy ze specjalistycznymi ośrodkami medycznymi (m.in. centrami urazowymi dla dorosłych i dzieci oraz ośrodkami kardiologii interwencyjnej, leczenia udarów, transplantacji, replantacji, oparzeń, ostrych zatruć);

8) zadań ratownika, ratownika medycznego, dyspozytora medycznego, lekarza systemu i pielęgniarki systemu;

9) jednostek podległych i nadzorowanych przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych i Ministra Obrony Narodowej;

10) społecznych organizacji ratowniczych, które w ramach swoich zadań są obowiązane do niesienia pomocy osobom w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego;

11) zakresu wiedzy i umiejętności praktycznych uzyskiwanych w ramach kursu kwalifikowanej pierwszej pomocy;

12) organizacji systemu PRM oraz współpracy tego systemu z innymi służbami w zakresie powiadamiania ratunkowego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz w innych państwach;

13) organizacji i zadań Centrum Powiadamiania Ratunkowego, zwanego dalej „CPR”;

14) zasad zastępowalności dyspozytorni medycznych;

15) zasad przyjmowania wezwań, ich kwalifikacji i kodowania oraz zasad dysponowania zrm i ustalania priorytetu ich dysponowania;

16) zasad postępowania w przypadku zdarzeń z dużą liczbą poszkodowanych lub katastrof (definicje zdarzenia z dużą liczbą poszkodowanych i katastrofy; przykłady zdarzeń i katastrof);

17) planowania zabezpieczenia medycznego oraz organizacji pomocy medycznej na wypadek zdarzeń z dużą liczbą poszkodowanych;

18) zasad segregacji medycznej poszkodowanych (triage);

19) zasad dekontaminacji w zdarzeniach z dużą liczbą poszkodowanych;

20) organizacji, zasad działania i współpracy służb ratowniczych z systemem PRM;

21) zasad współpracy z zrm, lzrm, Centrum Operacyjnym Lotniczego Pogotowia Ratunkowego oraz innymi dyspozytorniami medycznymi, jednostkami systemu PRM i jednostkami współpracującymi z systemem PRM, o których mowa w art. 15 ust. 1 ustawy o PRM, podczas obsługi zdarzeń;

22) zasad przekazywania niezbędnych instrukcji dotyczących sposobu udzielania pierwszej pomocy osobie w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego przed przybyciem zrm;

23) zasad współpracy z wojewódzkim koordynatorem ratownictwa medycznego oraz jego roli w systemie PRM;

24) Modułu Dyspozytora SWD PRM oraz Modułu Mapowego SWD PRM wraz z lokalizacją miejsca zdarzenia i zrm oraz wykorzystania filtrów i warstw Modułu Mapowego SWD PRM;

25) zbierania wywiadu medycznego zawartych w obwieszczeniu ministra właściwego do spraw zdrowia wydanym na podstawie art. 27 ust. 6 ustawy o PRM;

26) zasad ustalania priorytetu zadysponowania zrm na podstawie przeprowadzonego wywiadu i nadanego kodu;

27) zasad oraz kryteriów dysponowania zrm, lzrm oraz jednostek współpracujących z systemem PRM, o których mowa w art. 15 ust. 1 ustawy o PRM, zgodnie z przepisami wydanymi na podstawie art. 27 ust. 5 ustawy o PRM;

28) zasad prowadzenia korespondencji radiowej, z uwzględnieniem zapisów z wojewódzkiego planu działania systemu PRM oraz Regulaminu Łączności Radiowej właściwego dla miejsca wykonywania pracy dyspozytora medycznego w danym województwie;

29) zasad przyjmowania zgłoszeń alarmowych bezpośrednio kierowanych na numer 999 i przekazywanych z CPR (numer 112) oraz dysponowania zrm z wykorzystaniem Modułu Dyspozytora SWD PRM, w tym zasad obsługi Modułu Mapowego SWD PRM dla potrzeb realizacji przyjęcia zgłoszenia alarmowego i dysponowania zrm oraz lzrm;

30) organizacji i roli CPR w systemie powiadamiania ratunkowego oraz obsługi zgłoszenia przekazanego z CPR;

31) zasad postępowania w przypadku wystąpienia awarii SWD PRM oraz Modułu Mapowego SWD PRM lub katastrof naturalnych;

32) organizacji, sposobu funkcjonowania oraz elementów technicznych dyspozytorni medycznej, o których mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 25b ust. 6 ustawy o PRM;

33) zasad koordynacji działań ratowniczych na miejscu zdarzenia;

34) zasad przekazywania informacji służbom biorącym udział w akcji ratowniczej;

35) zasad współpracy z mediami, roli rzecznika prasowego;

36) podstaw prawnych i zasad pracy wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego;

37) podstaw prawnych, zadań i zasad działania centrum zarządzania kryzysowego;

38) zasad udzielania instruktażu pierwszej pomocy oraz zasad przekazywania niezbędnych informacji świadkom zdarzenia przed przyjazdem zrm;

39) zasad postępowania w ostrych stanach psychiatrycznych;

40) stanów wymagających natychmiastowej interwencji psychiatrycznej;

41) zasad stosowania przymusu bezpośredniego;

42) sposobów przyjęcia wezwania i prowadzenia wywiadu medycznego z dzieckiem przez zadawanie prostych i zrozumiałych pytań adekwatnych do wieku dziecka;

43) przyczyn i rodzajów zaburzeń mowy, orientacji i pamięci, przyczyn i trudności w nawiązaniu rozmowy z pacjentami m.in. pod wpływem alkoholu, środków psychoaktywnych, pacjentami w wieku podeszłym, pacjentami z zaburzeniami psychicznymi lub niedorozwojem umysłowym wraz z zasadami skutecznego reagowania na wezwania od tych osób oraz zasad prowadzenia z nimi rozmowy;

44) zadań dyspozytorów medycznych, o których mowa w art. 27 ust. 1 ustawy o PRM;

45) zakresu odpowiedzialności karnej i cywilnej dyspozytora medycznego, o których mowa w przepisach ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. z 2024 r. poz. 17) i ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 2023 r. poz. 1610, z późn. zm.);

46) zasad współpracy ze szpitalnym oddziałem ratunkowym w zdarzeniach z dużą liczbą poszkodowanych;

47) przygotowania szpitalnego oddziału ratunkowego do przyjęcia ofiar zdarzeń z dużą liczbą poszkodowanych;

48) zasad komunikacji w przypadku zdarzeń z dużą liczbą poszkodowanych;

49) psychologicznych aspektów zdarzeń z dużą liczbą poszkodowanych;

50) zasad prowadzenia dokumentacji medycznej w przypadku wystąpienia zdarzenia z dużą liczbą poszkodowanych;

51) zasad kierowania akcją medycznych czynności ratunkowych na miejscu zdarzenia;

52) koordynacji akcji w warunkach zdarzenia z dużą liczbą poszkodowanych i katastrof;

53) zasad postępowania w przypadku wystąpienia zdarzeń o charakterze chemicznym, biologicznym, radiologicznym, nuklearnym, wybuchowym (CBRNiE);

54) wpływu sytuacji trudnych na sprawność funkcjonowania dyspozytora medycznego członków zrm, pacjenta, roli i konieczności udzielenia wsparcia psychicznego pacjentowi;

55) psychologii i etyki działań ratunkowych jednostek systemu PRM oraz jednostek współpracujących z systemem PRM, o których mowa w art. 15 ust. 1 ustawy o PRM;

56) rodzajów, źródeł, objawów i skutków stresu oraz zasad radzenia sobie ze stresem i trudnymi emocjami;

57) zasad wsparcia psychicznego pacjentów, członków zrm, dyspozytorów medycznych;

58) zasad zastosowania zautomatyzowanej defibrylacji zewnętrznej (AED);

59) zasad prowadzenia akcji medycznych czynności ratunkowych.

IV. Szczegółowy program kursu obejmuje:

1) organizację systemu:

a) PRM oraz systemów ratownictwa medycznego w innych państwach,

b) powiadamiania ratunkowego;

2) zasady i procedury przyjmowania oraz obsługi zgłoszeń alarmowych, a także zasady dysponowania zrm przez dyspozytora medycznego w systemie PRM;

3) zagadnienia z medycyny ratunkowej niezbędne do realizacji zadań dyspozytora medycznego;

4) zasady zbierania wywiadu medycznego, podstawy i algorytmy zbierania wywiadu medycznego przez dyspozytorów medycznych, system kodowania i kwalifikacji zgłoszeń;

5) podstawy prawne i zasady współdziałania dyspozytora medycznego z jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej, jednostkami współpracującymi z systemem PRM, o których mowa w art. 15 ust. 1 ustawy o PRM, oraz z innymi jednostkami realizującymi zadania z zakresu ratownictwa medycznego, w tym zadania i zasady działania krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego;

6) zasady prowadzenia korespondencji z wykorzystaniem łączności radiowej;

7) zasady stosowania przymusu bezpośredniego oraz współpracy ze służbami ustawowo powołanymi do niesienia pomocy i jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej;

8) podstawy prawne odpowiedzialności karnej i cywilnej dyspozytora medycznego;

9) zasady komunikacji i postępowania dyspozytora medycznego z:

a) osobami z zaburzeniami psychosomatycznymi,

b) dziećmi oraz osobami starszymi,

c) osobami o utrudnionym kontakcie,

d) osobami przejawiającymi agresję werbalną,

e) osobami będącymi ofiarami przestępstwa, w szczególności w sytuacji, gdy niewłaściwe poprowadzenie rozmowy może skutkować sprowadzeniem zagrożenia dla zdrowia lub życia tych osób,

f) osobami w kryzysie suicydalnym;

10) zasady udzielania pierwszej pomocy oraz przekazywania niezbędnych informacji osobom udzielającym pierwszej pomocy do czasu przybycia zrm;

11) zasady współpracy z lzrm, wskazania do ich użycia i sposoby ich dysponowania;

12) organizację i zadania jednostek współpracujących z systemem PRM, o których mowa w art. 15 ust. 1 ustawy o PRM, oraz innych jednostek realizujących zadania z zakresu ratownictwa medycznego;

13) zasady korzystania ze środków łączności na potrzeby systemu PRM, w szczególności w oparciu o konsolę zintegrowanej łączności wykorzystywaną na stanowisku dyspozytora medycznego do obsługi zgłoszeń alarmowych w ramach SWD PRM;

14) zasady korzystania z SWD PRM w zakresie zarządzania zrm, z wykorzystaniem funkcjonalności uwzględniającej algorytm podpowiadania zrm najbliższych miejscu zdarzenia;

15) wykorzystanie danych przestrzennych i związanych z nimi usług, do których SWD PRM uzyskuje dostęp zgodnie z art. 24d ustawy o PRM;

16) zapoznanie się ze strukturą, modułami i funkcjonalnościami SWD PRM;

17) zasady postępowania na wypadek awarii SWD PRM lub Podsystemu Zintegrowanej Łączności SWD PRM;

18) zasady postępowania w przypadku wystąpienia klęski żywiołowej, katastrof naturalnych lub awarii technicznych, o których mowa w ustawie z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. z 2017 r. poz. 1897);

19) zasady postępowania w przypadku prowadzenia działań antyterrorystycznych w rozumieniu art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 10 czerwca 2016 r. o działaniach antyterrorystycznych (Dz. U. z 2024 r. poz. 92);

20) zasady postępowania w przypadku zdarzenia z dużą liczbą poszkodowanych;

21) zasady koordynacji działań ratowniczych na terenie województwa oraz w przypadku potrzeby użycia zrm spoza obszaru województwa;

22) zadania i zasady współpracy z wojewódzkim koordynatorem ratownictwa medycznego;

23) zasady postępowania w sytuacjach wydłużonego oczekiwania zrm na przyjęcie pacjenta w szpitalnym oddziale ratunkowym lub izbie przyjęć szpitala;

24) zasady postępowania w przypadku przyjęcia pacjenta w podmiocie leczniczym oraz odmowy przyjęcia w podmiocie leczniczym pacjenta przetransportowanego przez zrm oraz odmowy przyjęcia zgłoszenia do realizacji przez świadczeniodawcę udzielającego świadczeń opieki zdrowotnej w zakresie podstawowej opieki zdrowotnej;

25) informacje o prawach pacjenta, o których mowa w ustawie z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, oraz zasady dotyczące przetwarzania danych osobowych, o których mowa w ustawie z dnia 10 maja 2018 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 2019 r. poz. 1781) i rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (Dz. Urz. UE L 119 z 04.05.2016, str. 1, z późn. zm.);

26) zasady wykorzystywania aplikacji udostępnianych przez urząd obsługujący ministra właściwego do spraw zdrowia na potrzeby realizacji zadań przez dyspozytora medycznego.

V. Wskazówki metodyczne:

Zajęcia teoretyczne mogą być realizowane w formie e-learningu lub za pośrednictwem sieci internetowej z ograniczonym dostępem.

1 godzina dydaktyczna = 45 minut.

Załącznik nr 2

RAMOWY PROGRAM KURSU UPRAWNIAJĄCEGO DO PRACY NA STANOWISKU WOJEWÓDZKIEGO KOORDYNATORA RATOWNICTWA MEDYCZNEGO

I. Założenia organizacyjno-programowe:

1. Cel kształcenia:

Celem kształcenia jest uzyskanie niezbędnych umiejętności do realizacji przez wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego zadań, o których mowa w art. 29 ust. 5 ustawy z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz. U. z 2023 r. poz. 1541, z późn. zm.), zwanej dalej „ustawą o PRM”.

2. Rodzaj kształcenia:

Kursy zamknięte dla lekarzy systemu, ratowników medycznych lub pielęgniarek systemu, realizowane hybrydowo, w tym zajęcia teoretyczne i zajęcia praktyczne mogą być realizowane w siedzibie Krajowego Centrum Monitorowania Ratownictwa Medycznego.

3. Czas trwania kursu: 17 godzin dydaktycznych.

II. Plan nauczania:

Lp.	Temat/zagadnienie	Liczba godzin dydaktycznych zajęć teoretycznych	Liczba godzin dydaktycznych zajęć praktycznych	Liczba godzin dydaktycznych ogółem
1	System ochrony zdrowia oraz organizacja systemu Państwowe Ratownictwo Medyczne, zwanego dalej „systemem PRM”	1		1
2	Zagadnienia z zakresu medycyny ratunkowej	1	1	2
3	Prowadzenie komunikacji radiowo-telefonicznej		1	1
4	Zasady dysponowania lotniczego zespołu ratownictwa medycznego, zwanego dalej „lzrm”, oraz zespołu ratownictwa medycznego, zwanego dalej „zrm”, oraz zasady współpracy wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego z tymi zespołami w systemie PRM		1	1
5	System Wspomagania Dowodzenia Państwowe Ratownictwo Medyczne, zwany dalej „SWD PRM”	1		1
6	Postępowanie w przypadku zdarzenia z dużą liczbą poszkodowanych	1	1	2
7	Zadania głównego dyspozytora medycznego i jego zastępcy	1		1
8	Zasady postępowania w przypadku przyjęcia lub odmowy przyjęcia pacjenta w podmiocie leczniczym		1	1
9	Informacje o prawach pacjenta oraz o ochronie danych osobowych	1		1
10	Zasady współpracy oraz wymiany informacji z centrami zarządzania kryzysowego	1		1

11	Zasady wykorzystywania aplikacji udostępnianych przez urząd obsługujący ministra właściwego do spraw zdrowia	1		1
Razem godziny dydaktyczne		8	5	13
Egzaminy z części teoretycznej i części praktycznej		1	3	4
Ogółem czas trwania kursu				17

III. Wykaz umiejętności wynikowych:

W wyniku realizacji planu nauczania wojewódzki koordynator ratownictwa medycznego posiada wiadomości dotyczące:

1) organizacji systemu PRM oraz podstaw prawnych funkcjonowania systemu PRM na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz w innych państwach;

2) podstaw prawnych i zasad pracy wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego;

3) jednostek systemu PRM;

4) definicji zawartych w art. 3 ustawy o PRM;

5) praw pacjenta, organizacji, zadań oraz kompetencji podmiotów współpracujących z systemem PRM, o których mowa w art. 15 ust. 1 ustawy o PRM, w zakresie prowadzenia działań ratowniczych;

7) jednostek podległych i nadzorowanych przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych i Ministra Obrony Narodowej;

8) społecznych organizacji ratowniczych, które w ramach swoich zadań są obowiązane do niesienia pomocy osobom w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego;

9) zasad systemu powiadamiania ratunkowego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;

10) zadań ratunkowych jednostek systemu PRM i jednostek współpracujących z systemem PRM, o których mowa w art. 15 ust. 1 ustawy o PRM;

11) zasad prowadzenia akcji medycznych czynności ratunkowych;

12) organizacji i zadań Centrum Powiadamiania Ratunkowego oraz dyspozytorni medycznych;

13) zadań ratownika, ratownika medycznego, dyspozytora medycznego, lekarza systemu i pielęgniarki systemu;

14) zasad współpracy ze specjalistycznymi ośrodkami medycznymi (m.in. centrami urazowymi dla dorosłych i dzieci oraz ośrodkami kardiologii interwencyjnej, leczenia udarów, transplantacji, replantacji, oparzeń, ostrych zatruć);

15) ogólnopolskiej procedury postępowania w przypadku zdarzeń z dużą liczbą osób poszkodowanych i katastrof;

16) zasad współpracy z zrm, lzrm, Centrum Operacyjnym Lotniczego Pogotowia Ratunkowego oraz innymi dyspozytorniami medycznymi, jednostkami systemu PRM i jednostkami współpracującymi z systemem PRM, o których mowa w art. 15 ust. 1 ustawy o PRM, podczas obsługi zdarzeń;

17) znajomości Modułu Koordynatora SWD PRM oraz Modułu Mapowego SWD PRM wraz z lokalizacją zdarzenia i zrm oraz wykorzystania filtrów i warstw Modułu Mapowego SWD PRM;

18) zasad oraz kryteriów dysponowania zrm, lzrm oraz jednostek współpracujących z systemem PRM, o których mowa w art. 15 ust. 1 ustawy o PRM, zgodnie z przepisami wydanymi na podstawie art. 27 ust. 5 ustawy o PRM;

19) zasad prowadzenia korespondencji radiowej, z uwzględnieniem zapisów z wojewódzkiego planu działania systemu PRM oraz Regulaminu Łączności Radiowej właściwego dla miejsca wykonywania pracy wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego w danym województwie, w tym procedury łączności radiowej i organizacji łączności radiowej w danym województwie;

20) zasad koordynacji działań ratowniczych na miejscu zdarzenia;

21) ogólnych zasad działania centrum zarządzania kryzysowego;

22) zadań wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego, o których mowa w art. 29 ust. 5 ustawy o PRM;

23) podstaw odpowiedzialności karnej i cywilnej wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego, o których mowa w przepisach ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. z 2024 r. poz. 17) i ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 2023 r. poz. 1610, z późn. zm.);

24) planowania zabezpieczenia medycznego oraz organizacji pomocy medycznej w przypadku zdarzeń z dużą liczbą osób poszkodowanych i katastrof;

25) zasad współpracy ze szpitalnym oddziałem ratunkowym w przypadku zdarzenia z dużą liczbą poszkodowanych;

26) zasad komunikacji oraz prowadzenia dokumentacji medycznej w przypadku zdarzeń z dużą liczbą poszkodowanych;

27) koordynacji akcji w warunkach zdarzeń z dużą liczbą poszkodowanych i katastrof;

28) zasad wykorzystywania aplikacji udostępnianych przez urząd obsługujący ministra właściwego do spraw zdrowia na potrzeby realizacji zadań przez wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego;

29) zasad postępowania w przypadku odmowy przyjęcia w podmiocie leczniczym pacjenta przetransportowanego przez zrm oraz rozstrzygania sporów dotyczących przyjęcia osoby w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego przez szpital od zrm, z uwzględnieniem zasad sporządzania i wydawania decyzji administracyjnych;

30) zasad postępowania w przypadku wystąpienia awarii SWD PRM oraz Modułu Mapowego SWD PRM lub katastrof naturalnych;

31) organizacji, zasad działania i współpracy służb ratowniczych;

32) zasad postępowania w przypadku wystąpienia zdarzeń o charakterze chemicznym, biologicznym, radiologicznym, nuklearnym, wybuchowym (CBRNiE).

IV. Szczegółowy program kursu obejmuje:

1) podstawy prawne oraz organizację systemu:

a) PRM,

b) powiadamiania ratunkowego;

2) zagadnienia z zakresu medycyny ratunkowej niezbędne do realizacji zadań wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego;

3) zasady prowadzenia korespondencji w łączności radiowej;

4) zasady dysponowania oraz współpracy z lzrm;

5) zasady korzystania ze środków łączności na potrzeby systemu PRM, w szczególności w oparciu o konsolę zintegrowanej łączności radiowo-telefonicznej wykorzystywaną na stanowisku wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego w ramach SWD PRM;

6) zasady wykorzystania danych przestrzennych i związanych z nimi usług, do jakich uzyskuje dostęp SWD PRM;

7) informacje dotyczące struktury SWD PRM, jego modułów i funkcjonalności;

8) zasady postępowania w przypadku wystąpienia klęski żywiołowej, katastrof naturalnych lub awarii technicznych, o których mowa w ustawie z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. z 2017 r. poz. 1897);

9) zasady postępowania w przypadku prowadzenia działań antyterrorystycznych w rozumieniu art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 10 czerwca 2016 r. o działaniach antyterrorystycznych (Dz. U. z 2024 r. poz. 92);

10) zasady postępowania w przypadku zdarzenia z dużą liczbą poszkodowanych;

11) zasady koordynacji działań ratowniczych na terenie województwa oraz w przypadku potrzeby użycia zrm spoza obszaru województwa bądź rejonu operacyjnego w rozumieniu art. 3 pkt 14 ustawy o PRM;

12) zasady współpracy z głównym dyspozytorem medycznym i jego zastępcą;

13) zasady postępowania w przypadku przyjęcia pacjenta w podmiocie leczniczym oraz odmowy przyjęcia w podmiocie leczniczym pacjenta przetransportowanego przez zrm oraz rozstrzyganie sporów dotyczących przyjęcia osoby w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego przez szpital od zrm, z uwzględnieniem zasad sporządzania i wydawania decyzji administracyjnych;

14) informacje o prawach pacjenta, o których mowa w ustawie z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. z 2023 r. poz. 1545, z późn. zm.), oraz zasady dotyczące przetwarzania danych osobowych, o których mowa w ustawie z dnia 10 maja 2018 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 2019 r. poz. 1781) i rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (Dz. Urz. UE L 119 z 04.05.2016, str. 1, z późn. zm.);

15) zasady współpracy oraz wymiany informacji z centrami zarządzania kryzysowego, o których mowa w ustawie z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. z 2023 r. poz. 122);

16) zasady współpracy ze służbami ustawowo powołanymi do niesienia pomocy i jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej oraz zasady współpracy z organami administracji publicznej;

17) zasady wykorzystywania aplikacji udostępnianych przez urząd obsługujący ministra właściwego do spraw zdrowia na potrzeby realizacji zadań przez wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego.

V. Wskazówki metodyczne:

Zajęcia teoretyczne mogą być realizowane w formie e-learningu lub za pośrednictwem sieci internetowej z ograniczonym dostępem.

1 godzina dydaktyczna = 45 minut.

Załącznik nr 3

RAMOWY PROGRAM KURSU DOSKONALĄCEGO DLA DYSPOZYTORA MEDYCZNEGO, ODBYWANEGO W RAMACH ROZWOJU ZAWODOWEGO DYSPOZYTORA MEDYCZNEGO

I. Założenia organizacyjno-programowe:

1. Cel kształcenia:

Celem kształcenia jest aktualizacja i doskonalenie posiadanych umiejętności umożliwiających realizację przez dyspozytora medycznego zadań, o których mowa w art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz. U. z 2023 r. poz. 1541, z późn. zm.), zwanej dalej „ustawą o PRM”.

2. Rodzaj kształcenia:

3. Czas trwania kursu: 34 godziny dydaktyczne.

II. Plan nauczania:

Lp.	Temat/zagadnienie	Liczba godzin dydaktycznych zajęć teoretycznych	Liczba godzin dydaktycznych zajęć praktycznych	Liczba godzin dydaktycznych ogółem
1	System ochrony zdrowia oraz organizacja systemu Państwowe Ratownictwo Medyczne, zwanego dalej „systemem PRM”	3		3
2	Odpowiedzialność karna i cywilna dyspozytora medycznego	1		1
3	Zasady i procedury przyjmowania oraz obsługi zgłoszeń alarmowych, a także zasady dysponowania zespołami ratownictwa medycznego, zwanymi dalej „zrm”, w tym lotniczymi zespołami ratownictwa medycznego, zwanymi dalej „lzrm”, oraz zasady współpracy dyspozytora medycznego z tymi zespołami w systemie PRM	1	4	5
4	Zagadnienia z zakresu medycyny ratunkowej niezbędne do realizacji zadań dyspozytora medycznego; zasady udzielania pierwszej pomocy oraz przekazywania niezbędnych informacji osobom udzielającym pierwszej pomocy do czasu przybycia zrm	1	5	6
5	Zasady komunikacji i zbierania wywiadu medycznego	1	3	4
6	Prowadzenie komunikacji radiowo-telefonicznej		2	2
7	System Wspomagania Dowodzenia Państwowego Ratownictwa Medycznego, zwanego dalej „SWD PRM”	1	1	2
8	Postępowanie w przypadku zdarzenia z dużą liczbą poszkodowanych	2	3	5

9	Zadania wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego i zasady współpracy z nim	1		1
10	Zasady postępowania w przypadku przyjęcia lub odmowy przyjęcia pacjenta w podmiocie leczniczym	1		1
Razem godziny dydaktyczne		12	18	30
Egzamin z części teoretycznej i z części praktycznej		1	3	4
Ogółem czas trwania kursu				34

III. Wykaz umiejętności wynikowych:

W wyniku realizacji planu nauczania dyspozytor medyczny posiada wiadomości dotyczące:

1) podstaw prawnych działania oraz organizacji systemu PRM na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz w innych państwach;

2) podstaw prawnych i zasad pracy dyspozytora medycznego oraz ochrony prawnej dyspozytorów medycznych;

3) jednostek systemu PRM;

4) definicji zawartych w art. 3 ustawy o PRM;

6) podstaw prawnych, zadań, współdziałań oraz organizacji służb ustawowo powołanych do niesienia pomocy osobom w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego (Krajowy System Ratowniczo-Gaśniczy, podmioty uprawnione do wykonywania ratownictwa wodnego oraz górskiego);

8) zadań ratownika, ratownika medycznego, dyspozytora medycznego, lekarza systemu i pielęgniarki systemu;

9) jednostek podległych i nadzorowanych przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych oraz Ministra Obrony Narodowej;

10) społecznych organizacji ratowniczych, które w ramach swoich zadań są obowiązane do niesienia pomocy osobom w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego;

11) zakresu wiedzy i umiejętności praktycznych uzyskiwanych w ramach kursu kwalifikowanej pierwszej pomocy;

12) organizacji systemu PRM oraz współpracy tego systemu z innymi służbami w zakresie powiadamiania ratunkowego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz w innych państwach;

13) organizacji i zadań Centrum Powiadamiania Ratunkowego, zwanego dalej „CPR”;

14) zasad zastępowalności dyspozytorni medycznych;

15) zasad przyjmowania wezwań, ich kwalifikacji i kodowania oraz dysponowania zrm i ustalania priorytetu ich dysponowania;

16) zasad postępowania w przypadku zdarzeń z dużą liczbą poszkodowanych lub katastrof (definicje zdarzenia z dużą liczbą poszkodowanych i katastrofy; przykłady zdarzeń i katastrof);

17) planowania zabezpieczenia medycznego oraz organizacji pomocy medycznej na wypadek zdarzeń z dużą liczbą poszkodowanych;

18) zasad segregacji medycznej poszkodowanych (triage);

19) zasad dekontaminacji w zdarzeniach z dużą liczbą poszkodowanych;

20) organizacji, zasad działania i współpracy służb ratowniczych z systemem PRM;

22) zasad przekazywania niezbędnych instrukcji dotyczących sposobu udzielania pierwszej pomocy osobie w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego przed przybyciem zrm;

23) zasad współpracy z wojewódzkim koordynatorem ratownictwa medycznego oraz jego roli w systemie PRM;

24) Modułu Dyspozytora SWD PRM oraz Modułu Mapowego SWD PRM wraz z lokalizacją miejsca zdarzenia i zrm oraz wykorzystania filtrów i warstw Modułu Mapowego SWD PRM;

25) zbierania wywiadu medycznego zawartych w obwieszczeniu ministra właściwego do praw zdrowia wydanym na podstawie art. 27 ust. 6 ustawy o PRM;

26) zasad ustalania priorytetu zadysponowania zrm na podstawie przeprowadzonego wywiadu i nadanego kodu;

28) zasad prowadzenia korespondencji radiowej, z uwzględnieniem zapisów z wojewódzkiego planu działania systemu PRM oraz regulaminu łączności radiowej właściwego dla miejsca wykonywania pracy dyspozytora medycznego w danym województwie;

29) zasad przyjmowania zgłoszeń bezpośrednio kierowanych na numer 999 i przekazywanych z CPR (numer 112) oraz dysponowania zrm z wykorzystaniem Modułu Dyspozytora SWD PRM, w tym zasad obsługi Modułu Mapowego SWD PRM dla potrzeb realizacji przyjęcia zgłoszenia alarmowego i dysponowania zrm oraz lzrm;

30) organizacji i roli CPR w systemie powiadamiania ratunkowego oraz obsługi zgłoszenia przekazanego z CPR;

31) zasad postępowania w przypadku wystąpienia awarii SWD PRM oraz Modułu Mapowego SWD PRM lub katastrof naturalnych;

32) organizacji, sposobu funkcjonowania oraz elementów technicznych dyspozytorni medycznej, o których mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 25b ust. 6 ustawy o PRM;

33) zasad koordynacji działań ratowniczych na miejscu zdarzenia;

34) zasad przekazywania informacji służbom biorącym udział w akcji ratowniczej;

35) zasad współpracy z mediami, roli rzecznika prasowego;

36) podstaw prawnych i zasad pracy wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego;

37) podstaw prawnych, zadań i zasad działania centrum zarządzania kryzysowego;

38) zasad udzielania instruktażu pierwszej pomocy oraz zasad przekazywania niezbędnych informacji świadkom zdarzenia przed przyjazdem zrm;

39) zasad postępowania w ostrych stanach psychiatrycznych;

40) stanów wymagających natychmiastowej interwencji psychiatrycznej;

41) zasad stosowania przymusu bezpośredniego;

42) sposobu przyjęcia wezwania i prowadzenia wywiadu medycznego z dzieckiem przez zadawanie prostych i zrozumiałych pytań adekwatnych do wieku dziecka;

43) przyczyn i rodzajów zaburzeń mowy, orientacji i pamięci, przyczyn i trudności w nawiązaniu rozmowy z pacjentami m.in. pod wpływem alkoholu, środków psychoaktywnych, pacjentami w wieku podeszłym, pacjentami z zaburzeniami psychicznymi, z niedorozwojem umysłowym wraz z zasadami skutecznego reagowania na wezwania od tych osób oraz zasad prowadzenia z nimi rozmowy;