Na podstawie art. 22 ust. 2 pkt 10 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.²⁾) zarządza się, co następuje:

§ 1.Określa się standardy wymagań będące podstawą przeprowadzania egzaminów eksternistycznych, o których mowa w art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, z zakresu następujących typów szkół:

1) szkoły podstawowej dla dorosłych, stanowiące załącznik nr 1 do rozporządzenia;

2) gimnazjum dla dorosłych, stanowiące załącznik nr 2 do rozporządzenia;

3) liceum ogólnokształcącego dla dorosłych, stanowiące załącznik nr 3 do rozporządzenia.

§ 2.Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.

Załączniki do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej
z dnia 27 września 2007 r. (poz. 1309)

Załącznik nr 1

STANDARDY WYMAGAŃ BĘDĄCE PODSTAWĄ PRZEPROWADZANIA EGZAMINÓW EKSTERNISTYCZNYCH
z zakresu szkoły podstawowej dla dorosłych

A. Język polski

I. WIADOMOŚCI

1. Język

Zdający zna:

1) wypowiedzenia oznajmujące, pytające i rozkazujące, w tym zdania i równoważniki zdań;

2) związki wyrazów w zdaniu, w tym rolę podmiotu i orzeczenia;

3) odmienne i nieodmienne części mowy oraz podstawowe kategorie fleksyjne:

a) odmienne części mowy: rzeczownik, czasownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek,

b) nieodmienne części mowy: przysłówek, przyimek, spójnik;

4) związki znaczeniowe między wyrazami;

5) budowę słowotwórczą wyrazów;

6) rodzaje głosek.

2. Wypowiedzi pisemne

Zdający zna:

1) zasady tworzenia następujących form wypowiedzi: opowiadanie, opis, dialog, monolog;

2) zasady tworzenia form użytkowych: list prywatny i oficjalny, kartka pocztowa, zaproszenie, zawiadomienie, ogłoszenie, instrukcja, przepis kulinarny, notatka.

3. Literatura i kultura

Zdający zna:

1) teksty kultury zawarte w wykazie lektur;

2) pojęcia: nadawca, odbiorca, podmiot mówiący, autor, narrator, intencja wypowiedzi;

3) wyróżniki epiki; pojęcia: narracja, fikcja literacka, świat przedstawiony, akcja, wątek, bohater;

4) wyróżniki liryki oraz pojęcia związane z liryką: podmiot liryczny, przenośnia, epitet, porównanie, wyraz dźwiękonaśladowczy, rym, rytm, zwrotka, refren;

5) cechy języka potocznego, języka literackiego i języka regionu (gwary);

6) terminy związane z prasą.

II. UMIEJĘTNOŚCI

1. Język

Zdający potrafi:

1) rozróżniać i przekształcać wypowiedzenia:

a) rozróżniać zdania i równoważniki zdań,

b) rozróżniać i formułować wypowiedzenia ze względu na cel wypowiedzi (wypowiedzenia oznajmujące, pytające i rozkazujące; wypowiedzenia wykrzyknikowe),

c) rozróżniać wypowiedzenia ze względu na ich budowę (pojedyncze i złożone),

d) przestrzegać zasad interpunkcji obowiązujących w wypowiedzeniu pojedynczym i złożonym,

e) rozwijać (np. zdanie nierozwinięte na rozwinięte) i przekształcać wypowiedzenia (np. pojedyncze na złożone i odwrotnie);

2) rozróżniać wyrazy określane i określające oraz nadrzędne i podrzędne, a także:

a) wyjaśniać rolę orzeczenia i podmiotu,

b) wyróżniać określenia w zdaniu (przydawkę, dopełnienie, okolicznik),

c) wskazywać grupę podmiotu i grupę orzeczenia;

3) rozróżniać odmienne i nieodmienne części mowy oraz podstawowe kategorie fleksyjne:

a) określać znaczenie rzeczownika: wyliczać rzeczowniki osobowe i nieosobowe, pospolite i własne, żywotne i nieżywotne, konkretne i abstrakcyjne, poprawnie odmieniać wyrazy, wyróżniać temat i końcówkę, określać przypadek, liczbę i rodzaj wskazanego rzeczownika,

b) określać znaczenie czasownika, odróżniać i tworzyć formę osobową oraz nieosobową, określać formy gramatyczne (osobę, liczbę, czas, tryb, stronę), poprawnie odmieniać wybrane czasowniki (np. idę, trzymam, umiem, rozumiem),

c) określać znaczenie przymiotnika, odmieniać i stopniować przymiotniki,

d) określać znaczenie liczebnika, rozróżniać liczebniki główne, porządkowe, zbiorowe i ułamkowe, odmieniać liczebniki,

e) określać znaczenie zaimka, rozróżniać zaimki rzeczowne, przymiotne, liczebne, przysłowne, stosować zaimki w celu uniknięcia powtórzeń,

f) określać znaczenie przysłówka, tworzyć i stopniować przysłówki (stopniowanie proste i złożone lub opisowe oraz regularne i nieregularne),

g) rozpoznawać przyimek jako część mowy wskazującą na stosunki czasowe i przestrzenne,

h) wskazywać spójnik jako część mowy łączącą wyrazy i zdania składowe;

4) rozpoznawać związki znaczeniowe między wyrazami:

a) dobierać wyrazy o znaczeniu bliskoznacznym i przeciwstawnym,

b) dostrzegać znaczenie dosłowne i przenośne,

c) określać pochodzenie i wyjaśnić znaczenie związków frazeologicznych;

5) rozpoznawać budowę słowotwórczą wyrazów:

a) wyróżniać wyrazy podzielne i niepodzielne słowotwórczo,

b) rozpoznawać wyrazy podstawowe, pochodne i pokrewne oraz rodzinę wyrazów,

c) wyróżniać formant (przedrostek i przyrostek) i podstawę słowotwórczą oraz wyjaśnić zasady tworzenia nowych wyrazów,

d) odróżniać wyrazy pokrewne od bliskoznacznych;

6) rozpoznawać rodzaje głosek:

a) odróżniać głoskę od litery oraz samogłoskę od spółgłoski,

b) rozpoznawać głoski ustne i nosowe, spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne, twarde i miękkie,

c) poprawnie dzielić wyrazy na sylaby,

d) porządkować wyrazy w kolejności alfabetycznej.

2. Wypowiedzi pisemne

Zdający potrafi:

1) wypowiadać się w następujących formach wypowiedzi: opowiadanie, opis, dialog, monolog, w tym:

a) pisać na temat i zgodnie z celem, posługując się różnymi formami wypowiedzi,

b) redagować teksty kierowane do różnych adresatów, z uwzględnieniem sytuacji, ról i kontaktów międzyludzkich,

c) formułować wypowiedzi dotyczące literatury i tekstów kultury wysokiej oraz masowej, a także otaczającej rzeczywistości, własnych doznań i zainteresowań,

d) poprawnie komponować spójną i uporządkowaną graficznie wypowiedź,

e) przestrzegać norm językowych, ortograficznych i interpunkcyjnych,

f) pisać tekst, zachowując chronologiczny układ wydarzeń,

g) zapisywać opowiadanie z dialogiem,

h) redagować opowiadanie odtwórcze i twórcze (np. na podstawie lektury) oraz twórcze - oparte na doświadczeniach życiowych,

i) redagować opis postaci rzeczywistej i literackiej, przedmiotu, krajobrazu, dzieła sztuki,

j) dobierać słownictwo informujące o cechach i właściwościach kogoś lub czegoś,

k) stosować wyrazy oceniające i nazywające stany uczuciowe,

I) poprawnie zapisywać rozmowę,

m) odróżniać dialog od monologu;

2) redagować proste formy użytkowe:

a) list prywatny i oficjalny, kartkę pocztową, zaproszenie, zawiadomienie, ogłoszenie, instrukcję, przepis kulinarny, notatkę,

b) umieścić w liście: nazwę miejscowości i datę, nagłówek, zwroty grzecznościowe, podpis,

c) nawiązać kontakt z odbiorcą,

d) dostosować język wypowiedzi do odbiorcy,

e) poprawnie zapisać adres,

f) sformułować zwięzły tekst,

g) zredagować zaproszenie, wskazując adresata i nadawcę wypowiedzi oraz określając termin, miejsce i cel spotkania,

h) napisać tekst informujący kogoś o czymś,

i) zredagować wiadomość o charakterze handlowym, reklamowym, rozrywkowym,

j) sformułować instrukcję obsługi prostego urządzenia lub informację o sposobie postępowania w jakiejś sytuacji,

k) zredagować przepis na wykonanie jakiejś potrawy, uwzględniając składniki oraz kolejne etapy wykonania,

I) redagować notatkę w formie planu, tabeli, wykresu, streszczenia,

m) konsekwentnie stosować zdania lub równoważniki zdań w zapisie punktów planu,

n) dbać o zwięzłość wypowiedzeń w streszczeniu, dokonać selekcji informacji.

3. Literatura i kultura

Zdający potrafi:

1) odbierać teksty kultury zawarte w wykazie lektur:

a) odczytać, opowiedzieć i streścić teksty literackie, popularnonaukowe, publicystyczne i użytkowe,

b) dostrzec sens dosłowny i przenośny,

c) określać swoistość tworzywa różnych tekstów kultury,

d) wskazywać elementy świata przedstawionego,

e) odróżniać fikcję literacką od rzeczywistości,

f) dostrzec wartości i zasady etyczne oraz analizować wybory życiowe bohaterów,

g) określać funkcję elementów tekstu z użyciem odpowiedniej terminologii,

h) odróżniać rodzaje tekstów (np. literacki, popularnonaukowy, publicystyczny),

i) wyszukać w tekście określoną informację,

j) wskazać źródło informacji (słowniki, encyklopedie),

k) odpowiadać na pytania dotyczące informacji zamieszczonych w tekście;

2) poprawnie stosować pojęcia: nadawca i odbiorca, podmiot mówiący, autor, narrator; rozpoznawać intencję wypowiedzi:

a) określić kto mówi w tekście oraz do kogo utwór jest adresowany,

b) odróżnić podmiot mówiący od autora,

c) rozpoznać intencję nadawcy wypowiedzi (np. poinformowanie, wyrażenie prośby, polecenia, współczucia, apelu, przeprosin, zachęty, odmowy),

d) rozróżnić rodzaje nadawców (autor, narrator, podmiot liryczny);

3) odczytywać utwory epickie, stosując pojęcia narracja, fikcja literacka, świat przedstawiony, akcja, wątek, bohater:

a) dostrzec elementy świata przedstawionego w utworze: czas i miejsce akcji, postaci fantastyczne i prawdopodobne, wydarzenia rzeczywiste i nierzeczywiste,

b) rozpoznać narrację w tekstach,

c) wskazać w tekście bohaterów pierwszoplanowych, drugoplanowych oraz epizodycznych,

d) opisać postać literacką i ocenić jej postępowanie,

e) rozróżnić akcję,

f) wyodrębniać wątki w utworze literackim,

g) opowiadać o zdarzeniach i przebiegu akcji,

h) rozpoznawać cechy gatunkowe baśni, opowiadania i powieści,

i) odróżniać prozę od poezji,

j) rozróżniać rodzaje i gatunki literackie;

4) odczytywać utwory liryczne, stosując pojęcia podmiot liryczny, przenośnia, epitet, porównanie, wyraz dźwiękonaśladowczy, rym, rytm, zwrotka, refren:

a) rozpoznawać epitet, porównanie, przenośnię, wyraz dźwiękonaśladowczy,

b) wskazać w utworach elementy tworzące rytm,

c) dostrzegać rymy i wypisywać pary wyrazów rymujących się,

d) wyodrębniać zwrotki,

e) wyróżniać refren;

5) odróżniać język potoczny od języka literatury i języka regionu;

6) rozumieć przekaz tekstów prasowych; stosować terminy związane z prasą, np.: gazeta, czasopismo, dziennik, tygodnik, miesięcznik, tytuł, redakcja, dziennikarz, prenumerata, artykuł, notatka prasowa.

LEKTURA

1. Baśnie, legendy, opowiadania:

1) Hans Christian Andersen - Słowik;

2) Józef Ignacy Kraszewski - Kwiat paproci;

3) Krzysztof Seliga - Zofka z Sandomierza;

4) Henryk Sienkiewicz - Janko Muzykant,

5) Maria Dąbrowska - Marcin Kozera.

2. Inne teksty reprezentatywne dla źródeł kultury europejskiej:

1) wybór mitów greckich:

a) Homer - Odyseja (fragment: U króla Alkinoosa),

b) Robert Graves - Prometeusz,

c) Wanda Markowska - Syzyf,

d) Wanda Markowska - Demeter i Kora;

2) Biblia (fragmenty o stworzeniu świata, o arce Noego).

3. Utwory prozatorskie i poetyckie wprowadzające w polską tradycję i współczesność literacką:

1) Władysław Broniewski - Żołnierz polski;

2) Jan Brzechwa - Globus, Lis i jaskółka;

3) Konstanty Ildefons Gałczyński - Pieśń o żołnierzach z Westerplatte, Kronika olsztyńska (pieśń XIX Jutro popłyniemy daleko...), Rozmowa z aktorem;

4) Wiktor Gomulicki - Wspomnienia niebieskiego mundurka;

5) Stanisław Grochowiak- Telewizor;

6) Jerzy Harasymowicz - Las, Żniwa;

7) Anna Kamieńska - Widok z gór, Wozem;

8) Jan Kochanowski - Na zdrowie;

9) Maria Konopnicka - Rota, Dym;

10) Ignacy Krasicki - Przyjaciele;

11) Joanna Kulmowa - Przepis na mazurek, Marzenia;

12) Kornel Makuszyński - Szatan z siódmej klasy;

13) Adam Mickiewicz - Przyjaciele, Pani Twardowska, Śmierć pułkownika, Pan Tadeusz (fragmenty: Gra Wojskiego na rogu, Słońce już gasło...);

14) Czesław Miłosz - Droga, Ojciec objaśnia;

15) Edmund Niziurski - Sposób na Alcybiadesa;

16) Bolesław Prus - Katarynka;

17) Józef Ratajczak - Liście jak listy, Szukanie lwa;

18) Tadeusz Różewicz - Koncert życzeń, Przepaść;

19) Juliusz Słowacki - W pamiętniku Zofii Bobrówny,

20) Leopold Staff - Odys, Zima;

21) Wisława Szymborska - Konkurs piękności męskiej;

22) Julian Tuwim - Strofy o późnym lecie, Dwa wiatry, Gorące mleko, Kapuśniaczek, Figielek;

23) ks. Jan Twardowski - Życzenia, W klasie, Zeszyt w kratkę;

24) Danuta Wawiłow - Wędrówka.

4. Teksty reprezentatywne dla różnych odmian powieści:

1) Irena Jurgielewiczowa - Ten obcy,

2) Józef Ignacy Kraszewski - Stara baśń;

3) Clive Staples Lewis - Opowieści z Narnii, cz. I: Lew, Czarownica i stara szafa;

4) Stanisław Lem - Bajki robotów,

5) Lucy Maud Montgomery - Ania z Zielonego Wzgórza;

6) Henryk Sienkiewicz - W pustyni i w puszczy,

7) Mark Twain - Przygody Tomka Sawyera;

8) Juliusz Verne - W 80 dni dookoła świata.

5. Teksty użytkowe, publicystyczne, popularnonaukowe, przedstawienia teatralne, filmy, słuchowiska radiowe, programy telewizyjne.

B. Historia i społeczeństwo

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna:

1) elementarne pojęcia historyczne;

2) następujące najważniejsze wydarzenia i najwybitniejsze postaci z dziejów Polski oraz Europy:

a) chrzest Polski,

b) zjazd gnieźnieński i koronacja Bolesława Chrobrego,

c) Władysław Łokietek i Kazimierz Wielki,

d) bitwa pod Grunwaldem,

e) Królowa Jadwiga i Jagiełło, unia polsko-litewska,

f) Stefan Batory,

g) potop szwedzki,

h) Jan Sobieski,

i) rozbiory Polski i Konstytucja 3 maja,

j) formy walki o niepodległość Polski,

k) I wojna światowa i odrodzenie Polski,

I) wojna polsko-radziecka,

m) Józef Piłsudski i Roman Dmowski,

n) II wojna światowa, okupacja radziecka i niemiecka, walka Polaków o niepodległość;

3) wybrane zagadnienia z kręgu kultury antycznej oraz dziejów Europy, w tym śródziemnomorskie korzenie wybranych elementów kultury polskiej;

4) najważniejsze elementy polskiego dziedzictwa kulturowego, w tym polskie symbole narodowe i państwowe oraz najważniejsze symbole religijne;

5) elementy życia codziennego w Polsce w różnych epokach;

6) podstawowe wiadomości o Polsce współczesnej, Unii Europejskiej i integracji Polski z Unią Europejską:

a) położenie, obszar, granice, państwa sąsiadujące, ludność, podział administracyjny Polski,

b) zróżnicowanie regionalne Polski jako efekt warunków przyrodniczych i działalności człowieka, zasoby środowiska przyrodniczego Polski, ich ochrona i wykorzystanie,

c) uwarunkowania życia ludzi danego obszaru Polski od czynników przyrodniczych i pozaprzyrodniczych,

d) procesy integracji Polski z Unią Europejską i kierunki współpracy,

e) wspólne wartości europejskie: poszanowanie praw człowieka, demokracja, wolność gospodarcza,

f) symbole wybranych państw i instytucji międzynarodowych;

7) podstawowe prawa i obowiązki obywatelskie, w tym:

a) przykłady różnych systemów społecznych w świecie współczesnym i w przeszłości,

b) postawy prospołeczne i aspołeczne,

c) wzorce osobowe - wybrane postaci historyczne i współczesne,

d) znaczenie pracy w życiu indywidualnym i zbiorowym.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający potrafi:

1) posługiwać się elementarnymi pojęciami historycznymi;

2) korzystać z informacji w postaci tekstu, ilustracji, mapy, schematu, wykresu, tabeli, a w szczególności:

a) wyszukiwać i odczytywać informacje, selekcjonować je i porządkować,

b) porównywać proste informacje dotyczące wydarzeń i postaci historycznych, uzyskane z różnych źródeł,

c) integrować wiedzę historyczną uzyskaną z różnych źródeł;

3) opisywać i wyjaśniać najważniejsze wydarzenia z dziejów Polski i Europy oraz wydarzenia współczesne, w tym:

a) określać czas wydarzeń (okres p.n.e., n.e., tysiąclecie, wiek, rok),

b) uporządkować wydarzenia w czasie (np. na osi czasu) lub przestrzeni (np. na mapie historycznej),

c) obliczyć upływ czasu między wydarzeniami,

d) przedstawić przyczyny i skutki wydarzeń historycznych,

e) dostrzegać związki teraźniejszości z przeszłością oraz ciągłość rozwoju kulturowego i cywilizacyjnego,

f) porównać zasady i wartości obowiązujące w przeszłości z obecnie obowiązującymi zasadami i wartościami kształtującymi życie społeczne,

g) dostrzegać zmiany zachodzące w życiu codziennym w Polsce w różnych epokach,

h) sformułować krótkie opowiadanie oparte na treściach historycznych, z obrazowym ujęciem epizodów, postaci i scenek historycznych;

4) wyrażać własną opinię na temat wydarzeń historycznych lub współczesnych:

a) formułować pytania i problemy dotyczące wydarzeń historycznych i współczesnych,

b) oceniać wydarzenia historyczne i współczesne,

c) uzasadniać wyrażane twierdzenia i opinie.

C. Język obcy nowożytny

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna:

1) podstawowe słownictwo umożliwiające odbiór i formułowanie tekstów, zapewniające minimum komunikacji językowej w sytuacjach życia codziennego;

2) podstawowe struktury gramatyczne stosowane do wyrażania przeszłości, teraźniejszości i przyszłości umożliwiające odbiór i formułowanie tekstów oraz zapewniające minimum komunikacji językowej w sytuacjach życia codziennego;

3) podstawowe realia socjokulturowe danego obszaru językowego.

II. UMIEJĘTNOŚCI

1. Odbiór tekstu czytanego

Zdający potrafi:

1) określać główną myśl tekstu;

2) określać główną myśl poszczególnych części tekstu;

3) stwierdzić, czy tekst zawiera określone informacje, oraz wyszukiwać lub selekcjonować informacje;

4) określać kontekst sytuacyjny.

2. Reagowanie językowe

Zdający potrafi:

1) właściwie reagować językowo w określonych kontekstach sytuacyjnych, w szczególności w celu uzyskania, udzielenia, przekazania lub odmowy udzielenia informacji albo rozpoczęcia, podtrzymania i zakończenia rozmowy;

2) rozpoznać i poprawnie stosować struktury leksykalno-gramatyczne, adekwatnie do sytuacji komunikacyjnej;

3) przetworzyć treści tekstu przeczytanego w języku polskim lub treści przedstawione w materiale ikonograficznym i wyrazić je w języku obcym.

D. Matematyka

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna:

1) techniki przeprowadzania obliczeń związanych z:

a) działaniami na liczbach wymiernych,

b) kwadratami i sześcianami liczb naturalnych,

c) kolejnością wykonywania działań,

d) szacowaniem wyników;

2) techniki wykonywania działań na wyrażeniach algebraicznych w odniesieniu do:

a) budowania prostych wyrażeń algebraicznych,

b) obliczania wartości liczbowych wyrażeń algebraicznych;

3) algorytmy potrzebne do rozwiązywania równań pierwszego stopnia z jedną niewiadomą;

4) pojęcia, związki miarowe i metryczne na płaszczyźnie i w przestrzeni potrzebne do rozwiązywania problemów z zakresu geometrii, w tym:

a) wielokąty (prostokąty, trójkąty, trapezy), koło,

b) skalę i plan,

c) kąty,

d) prostopadłościany, graniastosłupy proste,

e) wzory na obwody, pola figur i objętości brył;

5) podstawowe narzędzia i techniki dotyczące przedstawiania:

a) danych empirycznych,

b) zależności liczbowych.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający potrafi:

1) interpretować tekst matematyczny, w tym:

a) porządkować i graficznie przedstawiać dane,

b) odczytywać informacje z prostych wykresów i diagramów;

2) posługiwać się:

a) wielokrotnościami liczb, cechami podzielności,

b) wyrażeniami dwumianowanymi,

c) podstawowymi pojęciami geometrycznymi;

3) rozwiązywać zadania dotyczące sytuacji praktycznych, które uwzględniają:

a) obliczenia arytmetyczne,

b) rozwiązania równania pierwszego stopnia z jedną niewiadomą,

c) wykorzystanie własności figur geometrycznych;

4) wykorzystać algorytmy matematyczne do:

a) wykonywania obliczeń sposobem pisemnym,

b) szacowania wyników obliczeń,

c) rozwiązywania równań pierwszego stopnia z jedną niewiadomą;

5) formułować proste problemy w języku matematyki.

E. Przyroda

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna:

1) środowisko życia, budowę i czynności życiowe wybranych grup organizmów: grzybów, roślin i zwierząt;

2) znaczenie wybranych gatunków roślin, grzybów i zwierząt dla człowieka, a także znaczenie bakterii i wirusów;

3) krajobraz najbliższej okolicy i krajobrazy Polski:

a) formy terenu,

b) krajobrazy naturalne i przekształcone,

c) sposoby zagospodarowania obszaru,

d) zagadnienie ludzi i kultury,

e) warunki życia ludzi,

f) krainy geograficzne Polski;

4) wybrane krajobrazy świata (lądy, kontynenty, oceany);

5) sposoby orientacji w terenie (szkic, plan, mapa);

6) składniki pogody i klimatu oraz obserwacje meteorologiczne;

7) podstawowe zjawiska fizyczne i przemiany chemiczne:

a) mechaniczne, elektryczne i magnetyczne, optyczne i akustyczne,

b) spalanie, korozja, ścinanie białka;

8) kinetyczno-molekularny model budowy materii oraz właściwości i zastosowanie:

a) metali i niemetali,

b) mieszanin,

c) wody i roztworów wodnych,

d) materii o różnych stanach skupienia;

9) budowę i czynności życiowe człowieka oraz zasady higieny;

10) wpływ człowieka na środowisko przyrodnicze i wpływ środowiska na zdrowie człowieka:

a) zanieczyszczenie powietrza, wody i gleby oraz sposoby ich ochrony,

b) substancje szkodliwie i ich wpływ na organizmy,

c) zasady higieny i postępowania w środowisku przyrodniczym,

d) formy ochrony przyrody.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający potrafi:

1) odczytywać:

a) teksty, w których występuje terminologia przyrodnicza,

b) znaczenie symboli występujących w opisach diagramów, map, planów, schematów i rysunków,

c) dane z tekstu, tabeli, wykresu, planu, mapy, diagramu oraz odpowiadać na pytania z nimi związane;

2) przedstawiać dane z tabeli w postaci graficznej: diagramu słupkowego, schematu lub rysunku;

3) wyrażać własne opinie i je uzasadniać, używając odpowiednich argumentów;

4) posługiwać się poznanymi pojęciami i terminami do opisywania zjawisk przyrody spotykanych w najbliższym otoczeniu, a także wnioskować o dalszym ich przebiegu;

5) wykorzystywać wiedzę przyrodniczą w życiu do:

a) wyjaśniania podstawowych zjawisk fizycznych i przemian chemicznych,

b) identyfikowania różnorodnych substancji,

c) rozpoznawania stanów fizjologicznych organizmu człowieka,

d) wyjaśniania przyczyn i skutków zmian, które zachodzą w środowisku w wyniku działalności człowieka,

e) stosowania zasad higieny, bezpieczeństwa, zdrowego stylu życia, oszczędnego korzystania z energii i innych zasobów przyrody, a także właściwego postępowania w środowisku przyrodniczym,

f) obserwacji i pomiarów,

g) dostrzegania zależności między czynnikami środowiska przyrodniczego i kulturowego;

6) rozwiązywać proste zadania problemowe.

F. Informatyka

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna:

1) zasady bezpiecznej pracy ze sprzętem komputerowym;

2) zastosowania komputera w życiu codziennym;

3) zastosowania niektórych urządzeń wykorzystujących technikę komputerową;

4) prawne i etyczne aspekty korzystania z różnych źródeł informacji.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający potrafi:

1) posługiwać się komputerem i korzystać z podstawowych usług systemu komputerowego;

2) rozwiązywać problemy za pomocą programów użytkowych:

a) wyszukiwać informacje w sieci globalnej na zadany temat,

b) redagować tekst i tworzyć proste rysunki za pomocą komputera,

c) tworzyć dokumenty zawierające tekst, prostą grafikę i tabelę,

d) wykorzystywać arkusz kalkulacyjny do wykonywania prostych obliczeń;

3) korzystać z podstawowych zastosowań komputerów do uczenia się.

Załącznik nr 2

STANDARDY WYMAGAŃ BĘDĄCE PODSTAWĄ PRZEPROWADZANIA EGZAMINÓW EKSTERNISTYCZNYCH
z zakresu gimnazjum dla dorosłych

A. Język polski

I. WIADOMOŚCI

1. Język

Zdający zna:

1) odmienne i nieodmienne części mowy: rzeczownik, czasownik (w tym imiesłowy), przymiotnik, przysłówek, liczebnik, zaimek, przyimek, spójnik, partykuła, wykrzyknik;

2) części zdania: orzeczenie, podmiot, przydawka, dopełnienie, okolicznik;

3) budowę wypowiedzeń pojedynczych i złożonych oraz zasady interpunkcji;

4) słowotwórczą i fleksyjną budowę wyrazów oraz pojęcia związane z analizą budowy, znaczeń i odmianą wyrazów: podstawa słowotwórcza, formant (przedrostek i przyrostek), wyraz podstawowy i pochodny, wyrazy pokrewne, rodzina wyrazów, wyrazy złożone: złożenia i zrosty, skróty, skrótowce: literowce, głoskowce, sylabowce, skrótowce mieszane; temat i końcówka wyrazu;

5) pojęcia związane ze znaczeniem wyrazów: treść i zakres wyrazu, wyrazy abstrakcyjne i konkretne, wyrazy ogólne i szczegółowe, synonimy, antonimy, homonimy, znaczenia dosłowne i przenośne wyrazów, związki frazeologiczne: wyrażenia, zwroty, stale związki frazeologiczne;

6) pojęcia dotyczące stylistyki: neologizm, archaizm, dialektyzm, stylizacja;

7) mechanizm upodobnień fonetycznych: upodobnienia pod względem dźwięczności, uproszczenia grup spółgłoskowych, utrata dźwięczności na końcu wyrazu.

2. Literatura i kultura

Zdający zna:

1) rodzaje literackie: epika, liryka i dramat:

a) cechy gatunków epickich: powieści, opowiadania, noweli, przypowieści, mitu, legendy, baśni, bajki, epopei,

b) cechy gatunków lirycznych: fraszki, hymnu, pieśni, psalmu, sonetu, trenu,

c) cechy gatunków dramatycznych: tragedii, komedii,

d) cechy gatunków z pogranicza rodzajów literackich: ballady, satyry,

e) cechy gatunków z pogranicza dokumentu i literatury: dziennika, pamiętnika, biografii, autobiografii, listu, reportażu;

2) pojęcia związane z analizą i interpretacją utworów literackich: fabuła, fikcja, realizm, fantastyka, wątek, akcja, retrospekcja, punkt kulminacyjny, rozwiązanie akcji, didaskalia, autor, narrator (formy narracji), podmiot liryczny, adresat, sytuacja liryczna, wiersz sylabiczny, średniówka, przenośnia, alegoria, symbol, onomatopeja, epitet, porównanie, antyteza, kontrast, apostrofa, pytanie retoryczne, przerzutnia;

3) kategorie estetyczne: tragizm, komizm, ironia, groteska.

3. Redagowanie wypowiedzi

Zdający zna:

1) oficjalne i nieoficjalne sytuacje komunikacyjne:

a) odmiany polszczyzny: mówioną i pisaną,

b) funkcje języka: informatywną, ekspresywną (wyrażanie emocji i ocen), impresywną (zachęcanie, przekonywanie),

c) rodzaje wypowiedzi: informujące, oceniające, przekonujące;

2) pojęcia związane z retoryką i wypowiedziami o strukturze logicznej: teza, argument, wniosek, pogląd, ocena;

3) podstawowe formy użytkowe oraz gatunkowe wyżej zorganizowanych form wypowiedzi: rozprawka, charakterystyka, recenzja.

II. UMIEJĘTNOŚCI

1. Język

Zdający:

1) rozpoznaje części mowy oraz:

a) określa formy gramatyczne odmiennych części mowy,

b) stosuje części mowy w wypowiedzeniach zgodnie z normą językową, intencją nadawcy i celem wypowiedzi,

c) wyróżnia i nazywa części zdania oraz określa ich rolę w zdaniu,

d) logicznie posługuje się zdaniami z orzeczeniami: czasownikowym i imiennym,

e) buduje poprawne zdania z podmiotem domyślnym oraz zdania bezpodmiotowe,

f) celowo posługuje się różnymi typami przydawek, okoliczników i dopełnień,

g) buduje zdania pojedyncze rozwinięte poprawne pod względem szyku wyrazów (w szczególności podmiotu i przydawki oraz przydawki i dopełnienia);

2) buduje różne rodzaje wypowiedzeń pojedynczych i złożonych, stosując poprawnie zasady interpunkcji, w tym:

a) odróżnia zdania pojedyncze od zdań złożonych współrzędnie i podrzędnie,

b) określa relacje znaczeniowe pomiędzy zdaniami składowymi w zdaniach złożonych (np. przedstawia na wykresie),

c) formułuje zdania złożone poprawne pod względem szyku zdań składowych oraz zastosowanych spójników,

d) tworzy spójne logicznie wypowiedzi z wykorzystaniem zdań złożonych współrzędnie i podrzędnie,

e) przekształca celowo i dwukierunkowo wypowiedzenia: zdanie - równoważnik zdania, zdanie pojedyncze - zdanie złożone, konstrukcje czynne - konstrukcje bierne,

f) poprawnie stosuje zasady interpunkcji w zdaniach pojedynczych i złożonych, wypowiedzeniach z imiesłowowymi równoważnikami zdań oraz w wypowiedzeniach wielokrotnie złożonych,

g) rozpoznaje w tekście mowę zależną i niezależną,

h) przekształca mowę niezależną w zależną oraz mowę zależną w niezależną,

i) właściwie używa myślnika, cudzysłowu i dwukropka w mowie zależnej i niezależnej;

3) analizuje budowę słowotwórczą i fleksyjną wyrazów, stosując odpowiednie terminy, w tym:

a) oddziela podstawę słowotwórczą od formantu; odróżnia przedrostek i przyrostek,

b) poprawnie zapisuje wyrazy z przedrostkami i przyrostkami, a także z obocznościami rdzeniowymi,

c) tworzy poprawnie wyrazy pochodne,

d) rozpoznaje wyrazy pokrewne, gromadzi rodzinę wyrazów,

e) poprawnie stosuje oraz zapisuje wyrazy złożone (złożenia i zrosty),

f) poprawnie tworzy, stosuje w zdaniach oraz zapisuje skróty i skrótowce,

g) oddziela temat od końcówki,

h) używa właściwych form odmiany wyrazów,

i) właściwie dzieli wyrazy przy przenoszeniu;

4) dobiera wyrazy właściwe ze względu na treść i zakres znaczeniowy (abstrakcyjne i konkretne, ogólne i szczegółowe, dosłowne i przenośne znaczenie wyrazów) oraz:

a) rozpoznaje: synonimy, antonimy, homonimy,

b) stosuje wyrazy bliskoznaczne o właściwym zabarwieniu stylistycznym oraz w celu uniknięcia powtórzeń,

c) poprawnie używa wyrazów wieloznacznych i wyrazów przeciwstawnych znaczeniowo,

d) odczytuje znaczenia dosłowne i przenośne wyrazów, używa wyrazów w znaczeniu dosłownym i przenośnym,

e) odczytuje znaczenie związków frazeologicznych (w tym przysłów i powiedzeń) oraz posługuje się nimi;

5) rozpoznaje w tekstach literackich stylizację (archaizację i dialektyzację), archaizmy i dialektyzmy oraz neologizmy i określa ich funkcję;

6) poprawnie pisze wyrazy, w których występują upodobnienia fonetyczne.

2. Literatura i kultura

Zdający:

1) rozpoznaje charakterystyczne cechy utworów epickich, lirycznych i dramatycznych;

2) analizuje tekst literacki, w tym:

a) charakteryzuje świat przedstawiony w utworze epickim i dramacie: określa czas i miejsce wydarzeń, charakteryzuje i ocenia bohaterów, streszcza fabułę, wyróżnia wątki, rozróżnia akcję i retrospekcję, fikcję i prawdę, treść utworu i jego problematykę,

b) wskazuje fazy przebiegu akcji w utworze fabularnym epickim i dramatycznym,

c) w utworze epickim odróżnia autora od narratora oraz określa narratora,

d) w dramacie odróżnia tekst główny od pobocznego (didaskaliów),

e) określa relację między nadawcą a adresatem,

f) charakteryzuje uczucia podmiotu lirycznego, określa sytuację liryczną,

g) rozpoznaje wiersz sylabiczny,

h) rozpoznaje tropy i środki stylistyczne oraz określa ich funkcję w utworach literackich,

i) określa sens utworu: dosłowny, symboliczny, alegoryczny, metaforyczny,

j) uogólnia problematykę utworu, określa myśl przewodnią, interpretuje przesłanie,

k) rozpoznaje wartości w utworach,

I) analizuje dzieła literackie, uwzględniając istotne fakty z życia autora, realia epoki, w której powstało dzieło lub w której umiejscowiona jest akcja, a także fakty historyczne, poglądy filozoficzne i religijne, kulturę i sztukę,

m) analizuje i interpretuje utwory literackie w zestawieniu z innymi tekstami kultury, porównuje różne teksty pod względem tematu, problemu i tradycji,

n) stosuje w analizie i interpretacji utworów oraz ich fragmentów terminy związane z dziełem literackim i innymi tekstami kultury;

3) rozpoznaje w utworach kategorie estetyczne: tragizm, komizm, ironię, groteskę.

3. Redagowanie wypowiedzi

Zdający:

1) rozróżnia oficjalne i nieoficjalne sytuacje wypowiadania się, w tym:

a) stosuje różne odmiany polszczyzny (zwłaszcza oficjalną polszczyznę pisaną),

b) dostrzega i rozróżnia podstawowe funkcje języka,

c) formułuje wypowiedzi zgodnie z intencją i okolicznościami, dostosowując styl i język do sytuacji komunikacyjnej oraz intencji wypowiedzi,

d) przekształca teksty (skraca, rozwija, przekształca stylistycznie);

2) dostrzega perswazyjną funkcję tekstu retorycznego (np. przemówienia) oraz środki służące perswazji, w tym:

a) rozpoznaje elementy logicznej struktury tekstu perswazyjnego,

b) odróżnia stwierdzenie faktu od opinii nadawcy tekstu,

c) odczytuje poglądy nadawcy wyrażone w tekście,

d) poprawnie używa pojęć związanych z retoryką,

e) formułuje tezę i argumenty oraz wyciąga wnioski,

f) poprawnie komponuje wypowiedź:

- przestrzega zasad trójdzielnej kompozycji tekstu,

- zachowuje właściwe proporcje między wstępem, rozwinięciem i zakończeniem,

- nadaje treści wypowiedzi logiczny układ,

- pisze tekst spójny, stosuje językowe wskaźniki zespolenia;

3) posługuje się poprawnym językiem, przestrzegając zasad stosowności stylistycznej;

4) przestrzega zasad ortografii i interpunkcji.

LEKTURA

1. Utwory z klasyki światowej:

1) Biblia (w tym: Pieśń nad Pieśniami, Hymn św. Pawła o miłości, Apokalipsa - fragment wstępny oraz fragment o czterech jeźdźcach);

2) Homer - Iliada lub Odyseja, fragmenty: pojedynek Hektora z Achillesem, powrót Odysa;

3) Sofokles - Antygona;

4) Pieśń o Rolandzie;

5) William Szekspir- Romeo i Julia;

6) Miguel Cervantes - Don Kichote - fragment: walka z wiatrakiem;

7) Karol Dickens - Opowieść wigilijna;

8) Antoni Czechow - Śmierć urzędnika;

9) Antoine de Saint-Exupéry - Mały Książę;

10) Ernest Hemingway - Stary człowiek i morze.

2. Utwory z klasyki polskiej:

1) Bogurodzica;

2) Jan Kochanowski - wybrane fraszki: Na dom w Czarnolesie, Na lipę, Do snu, O doktorze Hiszpanie, pieśń: Czego chcesz od nas, Panie..., wybrane treny: V, VII, VIII;

3) Ignacy Krasicki - wybrane bajki: Lew pokorny, Jagnię i wilcy, Ptaszki w klatce, wybrana satyra: Żona modna;

4) Adam Mickiewicz - Ballady i romanse: Lilie, Świtezianka, Dziady cz. II, Pan Tadeusz, fragmenty: inwokacja, nauka Sędziego o grzeczności, koncert Jankiela, polonez;

5) Juliusz Słowacki - Balladyna;

6) Aleksander Fredro - Zemsta;

7) Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy,

8) Bolesław Prus - Kamizelka;

9) Stefan Żeromski - Syzyfowe prace;

10) Zofia Kossak-Szczucka - Bursztyny.

3. Wybór liryki XIX wieku i wybór poezji XX wieku:

1) Adam Mickiewicz - Niepewność, Stepy akermańskie, Reduta Ordona, Polały się łzy...;

2) Juliusz Słowacki - Sowiński w okopach Woli;

3) Cyprian Kamil Norwid - W Weronie, Moja piosnka II;

4) Leopold Staff - Wysokie drzewa, Młodość,

5) Bolesław Leśmian - Urszula Kochanowska, Szewczyk;

6) Konstanty Ildefons Gałczyński - wybrane wiersze z tomiku Zaczarowana dorożka;

7) Krzysztof Kamil Baczyński - Elegia o... (chłopcu polskim), Biała magia;

8) Zbigniew Herbert - Pan od przyrody, Pudełko zwane wyobraźnią;

9) Maria Pawlikowska-Jasnorzewska - Nike;

10) Kazimierz Wierzyński - wybrane wiersze z tomiku Wolność tragiczna;

11) Jan Lechoń - wybrane wiersze ze zbioru Marmur i róża;

12) Czesław Miłosz - Który skrzywdziłeś, Zaklęcie, Przypowieść o maku;

13) Tadeusz Różewicz - List do ludożerców, Warkoczyk;

14) Wisława Szymborska - Muzeum, Radość pisania, Sto pociech;

15) ks. Jan Twardowski - Do moich uczniów, Spieszmy się kochać ludzi.

4. Wybór nowelistyki XIX i XX wieku:

1) Maria Konopnicka - Miłosierdzie gminy,

2) Guy de Maupassant- Baryłeczka;

3) Henryk Sienkiewicz - Latarnik;

4) Stefan Żeromski - Siłaczka;

5) Jarosław Iwaszkiewicz - Ikar;

6) Sławomir Mrozek - Wesele w Atomicach.

5. Wybrane utwory współczesnej prozy polskiej i dramatu:

1) Paweł Huelle - Weiser Dawidek;

2) Sławomir Mrożek - Emigranci.

6. Przykłady literatury regionalnej, wkład literatury regionalnej do ogólnopolskiej skarbnicy literackiej.

7. Przykłady pamiętnika, dziennika, korespondencji literackich, reportażu:

1) Miron Białoszewski - Pamiętnik z powstania warszawskiego, fragmenty: barykada, w piwnicach, ucieczka;

2) Arkady Fiedler - Dywizjon 303;

3) Aleksander Kamiński - Kamienie na szaniec;

4) Karolina Lanckorońska - Wspomnienia wojenne;

5) Melchior Wańkowicz - Ziele na kraterze;

6) Paweł Zuchniewicz - Wujek Karol. Kapłańskie lata Papieża.

8. Wybrane z czasopism i prasy codziennej teksty publicystyczne, informacyjne, reklamowe.

9. Inne składniki kultury (np. przedstawienia teatralne, filmy, słuchowiska radiowe, programy telewizyjne, przekazy ikoniczne, poezja śpiewana).

B. Historia

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna:

1) najważniejsze wydarzenia, zjawiska, procesy i najwybitniejsze postaci z dziejów Polski, Europy i świata:

a) warunki życia i dokonania człowieka w czasach najdawniejszych,

b) dziedzictwo kulturalne i religijne cywilizacji starożytnych (Egiptu, Izraela, Grecji, Rzymu),

c) przemiany polityczne, gospodarcze, społeczne, religijne i kulturalne w Europie i w świecie śródziemnomorskim w średniowieczu,

d) dzieje polityczne i społeczne oraz przemiany w dziedzinie kultury Polski Piastów,

e) monarchię Jagiellonów i jej miejsce w Europie,

f) wielkie odkrycia geograficzne i ich konsekwencje dla Europy i Nowego Świata w XVI-XVIII wieku,

g) główne problemy polityczne, gospodarcze, religijne, społeczne i kulturalne w Europie nowożytnej,

h) okoliczności powstania Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej,

i) wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania potęgi i kryzysu Rzeczypospolitej w XVII wieku,

j) dzieje polityczne, gospodarcze i kulturalne Polski w czasach stanisławowskich,

k) przemiany społeczne, gospodarcze i polityczne w Europie i na świecie w XIX wieku,

I) losy i postawy Polaków pod zaborami,

m) przyczyny i skutki I wojny światowej oraz rewolucji rosyjskich,

n) najistotniejsze problemy polityczne, gospodarcze i społeczne w Polsce, Europie i świecie okresu międzywojennego,

o) genezę i przełomowe wydarzenia II wojny światowej, eksterminację narodów na terenach okupowanych oraz formy i miejsca walki Polaków o niepodległość w kraju i za granicą,

p) świat po II wojnie światowej - stosunki polityczne Wschód - Zachód, dekolonizację, procesy integracyjne i demokratyzację, przyspieszenie cywilizacyjne i nowe zjawiska w kulturze masowej,

r) przemiany polityczne, społeczne i gospodarcze w Polsce po II wojnie światowej; protesty społeczne w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej,

s) zmiany w ustroju politycznym i w życiu społecznym w Polsce po 1989 r.;

2) pojęcia z zakresu życia politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego, niezbędne do zrozumienia zagadnień z dziejów Polski, Europy i świata;

3) najważniejsze elementy polskiego i europejskiego dziedzictwa kulturowego.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający potrafi:

1) posługiwać się wiadomościami na temat najważniejszych wydarzeń i najwybitniejszych postaci z dziejów Polski oraz Europy i świata;

2) posługiwać się jednostkami czasu w historii (ery, epoki, wieki) oraz umieszczać wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie (np. na osi czasu);

3) umiejscawiać działania ludzi, wydarzenia i procesy historyczne w przestrzeni (w tym na mapie historycznej);

4) posługiwać się pojęciami z zakresu życia politycznego, gospodarczego i społecznego niezbędnymi do zrozumienia najważniejszych wydarzeń, zjawisk i procesów z dziejów Polski, Europy i świata;

5) określać uwarunkowania procesów i wydarzeń historycznych, zwłaszcza geograficzne, historyczne, polityczne, społeczne i kulturalne, w tym określać wpływ środowiska geograficznego na życie człowieka i człowieka na środowisko w różnych okresach historycznych;

6) rozpoznawać relacje między działalnością człowieka w historii a społecznością lokalną, ojczyzną, kręgiem kulturowym, innymi narodami i religiami;

7) wskazywać powiązania między wydarzeniami, zjawiskami i procesami historycznymi z zakresu dziejów powszechnych i historii Polski;

8) ujmować treści historyczne w związkach przyczynowo-skutkowych;

9) dostrzegać zmiany, jakim ulegały wartości i normy życia publicznego na przestrzeni dziejów;

10) oceniać działania ludzi, fakty i wydarzenia historyczne;

11) formułować argumenty uzasadniające wyrażane twierdzenia i opinie;

12) odczytywać, porównywać i interpretować informacje zaczerpnięte z różnego rodzaju źródeł informacji, integrować zaczerpniętą z nich wiedzę oraz wyciągać wnioski.

C. Wiedza o społeczeństwie

Wychowanie obywatelskie

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna podstawowe pojęcia, zjawiska, procesy i wydarzenia z zakresu trzech obszarów tematycznych:

1) społeczeństwo:

a) człowiek jako istota społeczna,

b) grupa i więzi społeczne,

c) normy i wartości jako jedna z podstaw więzi w demokracji,

d) cechy narodu, tożsamość narodowa,

e) etyka życia publicznego;

2) polityka:

a) państwo: typy i funkcje,

b) formy państw w Europie,

c) obywatel a władza publiczna w systemach totalitarnych, autorytarnych i demokratycznych,

d) normy i wartości obowiązujące w systemie totalitarnym i autorytarnym a normy i wartości demokratyczne,

e) samorząd terytorialny a władza centralna,

f) ustrój, zadania, instytucje i struktura władzy jednostek samorządu terytorialnego,

g) służba cywilna i jej rola w utrwalaniu etosu służby publicznej,

h) świadomość obywatelska i cnoty obywatelskie,

i) stowarzyszenia, partie polityczne, związki zawodowe;

3) prawo:

a) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej jako podstawa ustroju politycznego i społecznego,

b) instytucje Rzeczypospolitej Polskiej,

c) prawa i obowiązki obywatela,

d) reguły działalności publicznej zawarte w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i innych aktach prawnych,

e) przykłady procedur obowiązujących przy załatwianiu spraw w urzędzie gminy.

f) prawa człowieka, ich katalog i systemy ochrony,

g) samorządność, procedury demokratyczne, regulacje prawne w życiu szkoły.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający, korzystając z różnych źródeł informacji i posługując się właściwą terminologią, potrafi:

1) rozpoznawać własne prawa i obowiązki;

2) interpretować wydarzenia życia publicznego, wykorzystując wiedzę o zasadach ustroju Rzeczypospolitej Polskiej;

3) formułować własne poglądy;

4) bronić własnego stanowiska, biorąc pod uwagę argumenty strony przeciwnej;

5) rozpoznawać normy i wartości obowiązujące w życiu społecznym;

6) określać konsekwencje łamania procedur demokratycznych;

7) napisać podanie, życiorys, wypełnić proste druki urzędowe;

8) przedstawić najważniejsze etyczne zasady życia publicznego;

9) ocenić wydarzenia polityczne z punktu widzenia zasad życia publicznego obowiązujących w państwie demokratycznym.

Wychowanie do aktywnego udziału w życiu gospodarczym

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna podstawowe pojęcia, zjawiska i procesy z zakresu trzech obszarów tematycznych:

1) pieniądz:

a) historia pieniądza i jego najważniejsze funkcje,

b) zarządzanie własnymi pieniędzmi,

c) zasady racjonalnego gospodarowania;

2) gospodarka:

a) elementarne pojęcia ekonomiczne z zakresu gospodarki rynkowej,

b) przedsiębiorca i przedsiębiorczość,

c) małe firmy,

d) zasady prawa gospodarczego i źródła informacji o prawie gospodarczym,

e) przykłady procedur obowiązujących przy rozpoczynaniu działalności gospodarczej,

f) wybrane zagadnienia z etyki życia gospodarczego,

g) korupcja i jej wpływ na rozwój gospodarczy,

h) przekształcenia ustroju gospodarczego w Polsce po 1989 r., osiągnięcia i problemy;

3) praca:

a) orientacja zawodowa,

b) lokalny i ponadlokalny rynek pracy,

c) rodzaje zawodów i umiejętności zawodowych,

d) system poradnictwa zawodowego i kształcenia ustawicznego,

e) mobilność zawodowa jako zjawisko cywilizacyjne,

f) problem bezrobocia: przyczyny, skutki, sposoby rozwiązywania,

g) mobbing w miejscu pracy, sposoby przeciwdziałania,

h) normy etyczne obowiązujące pracodawcę i pracownika.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający, korzystając z różnych źródeł informacji i posługując się właściwą terminologią, potrafi:

1) sporządzić plan rozwoju własnego wykształcenia i kwalifikacji zawodowych;

2) sporządzić dokumenty niezbędne przy ubieganiu się o pracę (np. list motywacyjny, życiorys zawodowy, kwestionariusz osobowy);

3) opisać kolejne etapy postępowania przy podejmowaniu działalności gospodarczej;

4) przedstawić podstawowe zasady etyczne życia gospodarczego (np. rzetelna praca, punktualność, dotrzymywanie danego słowa, uczciwość, odpowiedzialność za skutki, prawdomówność);

5) rozpoznać zachowania naruszające zasady etyczne obowiązujące pracowników i pracodawców;

6) określić zasady zarządzania własnymi pieniędzmi.

D. Język obcy nowożytny

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna:

1) słownictwo umożliwiające odbiór i formułowanie tekstów, zapewniające w miarę sprawną komunikację językową w sytuacjach życia codziennego;

2) struktury gramatyczne stosowane do wyrażania przeszłości, teraźniejszości i przyszłości umożliwiające odbiór i formułowanie tekstów oraz zapewniające w miarę sprawną komunikację językową w sytuacjach życia codziennego;

3) podstawowe realia socjokulturowe danego obszaru językowego.

II. UMIEJĘTNOŚCI

1. Odbiór tekstu czytanego

Zdający potrafi:

1) określać główną myśl tekstu;

2) określać główną myśl poszczególnych części tekstu;

3) stwierdzić, czy tekst zawiera określone informacje, oraz wyszukać lub wyselekcjonować informacje;

4) określać intencje nadawcy tekstu;

5) określać kontekst sytuacyjny;

6) rozpoznać związki między poszczególnymi częściami tekstu.

2. Reagowanie językowe

Zdający potrafi:

1) właściwie reagować językowo w określonych kontekstach sytuacyjnych, w szczególności w celu uzyskania, udzielenia, przekazania lub odmowy udzielenia informacji albo rozpoczęcia, podtrzymania i zakończenia rozmowy;

2) rozpoznać i poprawnie stosować struktury leksykalno-gramatyczne, adekwatnie do sytuacji komunikacyjnej;

3) przetworzyć treści tekstu przeczytanego w języku polskim lub treści przedstawione w materiale ikonograficznym i wyrazić je w języku obcym.

3. Tworzenie tekstu pisanego

Zdający potrafi:

1) zredagować wiadomość w języku obcym, przetwarzając treści wyrażone w języku polskim;

2) poprawnie stosować struktury leksykalno-gramatyczne adekwatnie do ich funkcji.

E. Matematyka

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna:

1) techniki przeprowadzania obliczeń dokładnych i przybliżonych związanych z:

a) działaniami na liczbach wymiernych,

b) potęgami o wykładniku całkowitym,

c) pierwiastkami kwadratowymi i sześciennymi,

d) procentami,

e) szacowaniem wyników;

2) techniki wykonywania działań na wyrażeniach algebraicznych w odniesieniu do:

a) budowania wyrażeń algebraicznych,

b) przekształcania wyrażeń algebraicznych i wzorów,

c) obliczania wartości liczbowych wyrażeń algebraicznych;

3) pojęcia związane z funkcją i jej własnościami, w tym:

a) definicję funkcji liczbowej,

b) przykłady funkcji nieliczbowych i nieliniowych;

4) algorytmy potrzebne do rozwiązywania równań i nierówności oraz ich układów, w tym:

a) równań i nierówności pierwszego stopnia z jedną niewiadomą,

b) układów równań liniowych z dwiema niewiadomymi;

5) pojęcia, związki miarowe i metryczne na płaszczyźnie i w przestrzeni potrzebne do rozwiązywania problemów z zakresu geometrii, w tym:

a) twierdzenie Pitagorasa,

b) cechy przystawania trójkątów,

c) oś symetrii figury, środek symetrii figury, symetralną odcinka i dwusieczną kąta,

d) okrąg opisany na trójkącie, okrąg wpisany w trójkąt,

e) twierdzenie Talesa,

f) cechy podobieństwa trójkątów,

g) wzajemne położenie prostych na płaszczyźnie,

h) wzajemne położenie prostej i okręgu,

i) graniastosłupy, ostrosłupy, bryły obrotowe,

j) wzory na obwody, pola figur i objętości brył;

6) podstawowe narzędzia i techniki dotyczące:

a) przedstawiania i interpretowania danych,

b) obliczania średniej arytmetycznej,

c) przykładów prostych doświadczeń losowych.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający potrafi:

1) interpretować tekst matematyczny:

a) odczytywać z wykresu funkcji jej podstawowe własności,

b) interpretować związki wyrażone za pomocą wzorów, wykresów, schematów, diagramów, tabel,

c) porządkować, odczytywać i interpretować dane;

2) posługiwać się:

a) wyrażeniami algebraicznymi, w szczególności wzorami,

b) podstawowymi własnościami figur geometrycznych (twierdzenie Pitagorasa, symetria, bryły);

3) rozwiązywać zadania dotyczące sytuacji praktycznych uwzględniające:

a) obliczenia arytmetyczne i procentowe,

b) zastosowanie wzoru lub rozwiązanie równania, nierówności liniowych, układu dwóch równań liniowych z dwiema niewiadomymi,

c) wykorzystanie własności figur geometrycznych;

4) wykorzystywać algorytmy matematyczne do:

a) wykonywania obliczeń na liczbach wymiernych, potęgach i pierwiastkach, obliczeń procentowych, szacowania wyników obliczeń,

b) rozwiązywania równań i nierówności pierwszego stopnia z jedną niewiadomą oraz układów dwóch równań liniowych z dwiema niewiadomymi;

5) przeprowadzać nieskomplikowane rozumowania matematyczne.

F. Fizyka i astronomia

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna:

1) właściwości materii:

a) stany skupienia materii,

b) kinetyczny model budowy materii;

2) w zakresie ruchu i siły:

a) opis ruchów prostoliniowych i krzywoliniowych (ruch po okręgu),

b) jakościowy opis ruchu drgającego,

c) oddziaływania mechaniczne i ich skutki,

d) problematykę równowagi mechanicznej,

e) zasady dynamiki i zasadę zachowania pędu,

f) oddziaływania grawitacyjne i ruch ciał w polu grawitacyjnym;

3) w zakresie pracy i energii:

a) rodzaje energii mechanicznej,

b) zasadę zachowania energii,

c) moc,

d) pierwszą zasadę termodynamiki;

4) w zakresie przesyłania informacji:

a) fale dźwiękowe i elektromagnetyczne,

b) rozchodzenie się światła: zjawiska odbicia i załamania,

c) barwę i naturę światła,

d) obrazy optyczne;

5) w zakresie elektryczności i magnetyzmu:

a) mikroskopowy model zjawisk elektrycznych w metalach,

b) oddziaływanie ładunków elektrycznych i pole elektryczne,

c) obwody prądu stałego, prawa przepływu prądu stałego, źródła napięcia,

d) pole magnetyczne,

e) zjawisko indukcji elektromagnetycznej (jakościowo),

f) wytwarzanie i przesyłanie energii elektrycznej;

6) budowę atomu:

a) promieniowanie jądrowe,

b) energię jądrową,

c) Układ Słoneczny i elementy kosmologii.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający:

1) wybiera i stosuje odpowiednie terminy i pojęcia fizyczne do opisu zjawisk i zachowań obiektów oraz wykorzystuje zasady i prawa fizyki do objaśniania, opisu i przewidywania zjawisk i procesów;

2) analizuje, interpretuje i przetwarza informacje, zapisuje związki pomiędzy wielkościami fizycznymi i opisuje procesy za pomocą równań, nierówności i wykresów;

3) odczytuje informacje przedstawione w formie: tekstu, tabeli, wykresu, rysunku, schematu;

4) analizuje sytuacje problemowe: buduje proste modele fizyczne i matematyczne do opisu zjawisk;

5) wykonuje obliczenia wielkości fizycznych, wykorzystując umiejętności matematyczne;

6) planuje proste doświadczenia, zapisuje wyniki w formie tabel i wykresów, analizuje wyniki doświadczeń, ocenia, interpretuje i komunikuje wyniki.

G. Chemia

I. WIADOMOŚCI

Zdający:

1) zna i rozumie pojęcia, prawa i zjawiska chemiczne związane z:

a) substancjami chemicznymi: pierwiastkami (metalami i niemetalami), związkami chemicznymi oraz mieszaninami.

b) budową atomu, izotopami i promieniotwórczością oraz prawem okresowości,

c) wiązaniami chemicznymi,

d) masowymi stosunkami stechiometrycznymi w związkach i reakcjach chemicznych,

e) typami reakcji chemicznych i ich efektami,

f) roztworami wodnymi i stężeniem procentowym roztworu;

2) wykazuje się znajomością symboliki i terminologii chemicznej w odniesieniu do:

a) pierwiastków oraz związków chemicznych: tlenków, wodorków niemetali, wodorotlenków, kwasów nieorganicznych i ich soli,

b) węglowodorów nasyconych i nienasyconych,

c) grup funkcyjnych i jednofunkcyjnych pochodnych węglowodorów (alkoholi, kwasów karboksylowych i mydeł oraz estrów, w tym tłuszczów),

d) cukrów prostych i złożonych;

3) opisuje najważniejsze właściwości fizyczne i chemiczne pierwiastków i związków chemicznych:

a) typowe właściwości fizyczne następujących metali i niemetali: Na, Fe, Cu, H, O, N, Cl, C, S,

b) typowe właściwości chemiczne następujących metali i niemetali: Na, Ca, Mg, H, O, N, C, S,

c) typowe metody otrzymywania tlenków, kwasów, zasad i soli,

d) typowe właściwości chemiczne tlenków metali i niemetali (reakcja z wodą, kwasem lub zasadą, redukcja wodorem, tlenkiem węgla, węglem) oraz zasad, kwasów (HCI, H₂S, H₂SO₄, HNO₃, H₂CO₃, H₃PO₄) i soli,

e) typowe właściwości fizyczne i chemiczne alkanów, alkenów i alkinów oraz typowe metody ich otrzymywania (co najmniej po jednej),

f) typowe właściwości fizyczne i chemiczne alkoholi, kwasów karboksylowych, mydeł, estrów, tłuszczów, cukrów (glukozy, fruktozy, sacharozy, skrobi) i białek;

4) wykazuje się znajomością:

a) pojęć i nazw: minerał, surowiec, tworzywo, ruda, kopaliny, zaprawa murarska i gipsowa, szkło, krzemionka, ropa naftowa, węgiel kamienny,

b) podstawowych właściwości fizycznych i chemicznych wapieni, gipsu, krzemionki, szkła i kopalin organicznych;

5) opisuje praktyczne zastosowania wybranych substancji:

a) najważniejszych metali, niemetali oraz poznanych substancji pochodzenia mineralnego,

b) poznanych węglowodorów, alkoholi, kwasów karboksylowych, mydeł, tłuszczów, cukrów i białek, najważniejszych włókien naturalnych, sztucznych i syntetycznych oraz polimerów,

c) rolę białek, cukrów i tłuszczów w żywieniu człowieka;

6) zna i rozumie zagrożenia wynikające z niewłaściwego stosowania substancji chemicznych:

a) opisuje źródła i skutki zanieczyszczeń powietrza, wody i gleby oraz sposoby przeciwdziałania tym zagrożeniom,

b) określa wpływ promieniowania jądrowego na organizmy,

c) charakteryzuje skutki działania na organizm ludzki leków, trucizn, alkoholi, narkotyków.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający:

1) wykorzystuje posiadaną wiedzę do:

a) określenia elementarnego składu atomu,

b) ustalenia liczby powłok elektronowych oraz liczby elektronów walencyjnych na podstawie informacji zawartych w układzie okresowym pierwiastków,

c) określenia charakteru wiązania (wiązanie kowalencyjne i jonowe),

d) przewidywania typowych właściwości (aktywność, metal, niemetal) pierwiastków grup głównych na podstawie ich położenia w układzie okresowym pierwiastków;

2) przedstawia i wyjaśnia zjawiska i procesy chemiczne:

a) zapisuje w formie cząsteczkowej i jonowej równania reakcji ilustrujące typowe właściwości substancji,

b) zapisuje równania prostych reakcji na podstawie słownego lub graficznego opisu przemiany,

c) dobiera współczynniki stechiometryczne w równaniach reakcji (w formie cząsteczkowej i jonowej), stosując prawo zachowania masy i prawo zachowania ładunku,

d) przewiduje produkty reakcji i uzupełnia równanie na podstawie znanych reagentów i typu reakcji,

e) klasyfikuje przemiany chemiczne ze względu na liczbę reagentów oraz rodzaj reagentów,

f) dostrzega przemiany chemiczne w środowisku;

3) wykonuje obliczenia chemiczne:

a) z zastosowaniem pojęć: masa atomowa i cząsteczkowa oraz jednostka masy atomowej u,

b) stosuje prawo zachowania masy do prostych obliczeń stechiometrycznych,

c) ustala wzór empiryczny na podstawie prawa stałości składu,

d) związane ze stężeniem procentowym roztworu i rozpuszczalnością,

e) mające na celu obliczenie składu związku chemicznego w procentach masowych;

4) korzysta z różnorodnych źródeł informacji (układu okresowego pierwiastków, tablic chemicznych, tabel, wykresów, rysunków, schematów, tekstów popularnonaukowych o tematyce chemicznej):

a) odczytuje, uzupełnia i analizuje informacje,

b) porównuje i selekcjonuje informacje,

c) przetwarza informacje;

5) planuje typowe eksperymenty i zapisuje obserwacje:

a) pozwalające na rozróżnienie roztworów o odczynie kwasowym, zasadowym i obojętnym,

b) prowadzące do otrzymania substancji nierozpuszczalnych na podstawie danych z tablicy rozpuszczalności,

c) prowadzące do określenia charakteru chemicznego tlenków,

d) prowadzące do otrzymania tlenków, zasad, kwasów i soli,

e) pozwalające na identyfikację węglowodorów nasyconych i nienasyconych (metan, eten, etyn) oraz najważniejszych cukrów prostych i złożonych (glukoza, sacharoza, skrobia);

6) dokonuje uogólnień, formułuje wnioski;

7) posługuje się zdobytą wiedzą chemiczną do rozwiązywania problemów:

a) wyjaśnia zjawiska spotykane w życiu codziennym,

b) dostrzega wpływ działalności człowieka na środowisko,

c) ocenia rolę chemii w życiu codziennym i w rozwoju cywilizacji.

H. Biologia

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna fakty, rozumie i stosuje pojęcia, prawidłowości i teorie oraz przedstawia i wyjaśnia zdarzenia, zjawiska i procesy dotyczące następujących treści:

1) struktury organizmu i funkcji, jakim ona służy (komórki, tkanki, organy);

2) różnych sposobów pełnienia tych samych funkcji życiowych przez organizmy, zależnie od warunków środowiska (z podaniem przykładów);

3) budowy i funkcjonowania układów organizmu człowieka;

4) stanu zdrowia i choroby (przykłady chorób zakaźnych oraz patologii w działaniu narządów; elementy epidemiologii, profilaktyki i leczenia omawianych chorób);

5) etapów biologicznego i psychicznego rozwoju człowieka i potrzeb z nimi związanych;

6) informacji dziedzicznej oraz cech organizmu wynikających z wpływu genów i oddziaływań środowiskowych;

7) relacji wewnątrz- i międzygatunkowych w przyrodzie oraz krążenia materii i przepływu energii w różnych układach przyrodniczych;

8) działań człowieka w środowisku przyrodniczym i ich konsekwencji.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający:

1) stosuje terminy i pojęcia biologiczne:

a) czyta ze zrozumieniem teksty, w których występują terminy i pojęcia biologiczne (np. w podręcznikach, w prasie),

b) wybiera i stosuje odpowiednie terminy i pojęcia;

2) formułuje hipotezy oraz analizuje i interpretuje wyniki obserwacji i doświadczeń wraz z oceną ich wiarygodności;

3) korzysta z różnych źródeł informacji, odczytuje informacje przedstawione w formie tekstu, tabeli, wykresu, rysunku, schematu;

4) gromadzi, integruje, opracowuje i interpretuje wiedzę z różnych dziedzin niezbędną do wyjaśnienia procesów życiowych, w tym selekcjonuje, porównuje, analizuje, przetwarza oraz interpretuje informacje, a także czytelnie prezentuje informacje i wykorzystuje je w praktyce;

5) interpretuje zależności między budową i funkcją układów i narządów w organizmie człowieka, postrzega funkcjonowanie organizmu ludzkiego jako integralnej całości;

6) interpretuje zależności między środowiskiem życia organizmu a jego budową i funkcjonowaniem;

7) stosuje zintegrowaną wiedzę do objaśniania zjawisk przyrodniczych:

a) łączy zdarzenia w ciągi przemian,

b) wskazuje współczesne zagrożenia dla zdrowia człowieka i środowiska przyrodniczego,

c) analizuje przyczyny i skutki oraz proponuje sposoby przeciwdziałania współczesnym zagrożeniom cywilizacyjnym,

d) potrafi umiejscowić sytuacje dotyczące środowiska przyrodniczego w szerszym kontekście;

8) analizuje struktury i funkcjonowanie wybranych ekosystemów;

9) ocenia zmiany zachodzące w środowisku przyrodniczym w wyniku oddziaływania człowieka i ich wpływ na jakość życia i potrafi zaproponować środki zaradcze;

10) stosuje wiedzę biologiczną w życiu.

I. Geografia

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna fakty, rozumie i stosuje pojęcia, prawidłowości i teorie oraz przedstawia i wyjaśnia zdarzenia, zjawiska i procesy dotyczące:

1) Ziemi jako części wszechświata;

2) ziemi jako środowiska życia, jej przeszłości geologicznej i obrazu współczesnego;

3) interakcji ziemia - człowiek oraz gospodarowania zasobami naturalnymi ziemi;

4) współczesnych przemian gospodarczych, społecznych i politycznych na kontynentach i w wybranych państwach;

5) źródeł konfliktów i prób ich rozwiązywania;

6) potencjału naturalnego, ludnościowego, gospodarczego i kulturowego Polski;

7) Polski na tle Europy i świata;

8) problemów integracyjnych na świecie, w Europie i w Polsce.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający:

1) stosuje terminy i pojęcia geograficzne:

a) czyta ze zrozumieniem teksty, w których występują terminy i pojęcia geograficzne,

b) wybiera i stosuje odpowiednie terminy i pojęcia do opisu obiektów oraz zjawisk i procesów występujących w środowisku geograficznym;

2) lokalizuje ważne obiekty i obszary przyrodnicze oraz społeczno-ekonomiczne na powierzchni ziemi i wskazuje ich położenie na mapach;

3) odczytuje informacje geograficzne z różnych źródeł: tekstu, map, planów, tabel, wykresów, rysunków, schematów, fotografii i innych;

4) selekcjonuje, interpretuje, przetwarza i prezentuje informacje geograficzne;

5) określa warunki występowania oraz opisuje przebieg zjawisk i procesów zachodzących w środowisku geograficznym;

6) stosuje informacje geograficzne w celu rozwiązywania zadań praktycznych (np. określa położenie geograficzne obiektów, wykorzystując kierunki geograficzne i współrzędne geograficzne);

7) ocenia w kategoriach geograficznych działalność gospodarczą, społeczną i polityczną ludzi;

8) przewiduje zmiany w środowisku geograficznym spowodowane czynnikami naturalnymi lub działalnością człowieka.

J. Informatyka

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna:

1) podstawowe elementy komputera i ich funkcje;

2) zasady bezpiecznej pracy ze sprzętem komputerowym;

3) podstawowe zasady pracy w sieci lokalnej i globalnej;

4) formy reprezentowania i przetwarzania informacji;

5) podstawowe usługi systemu operacyjnego;

6) społeczne, etyczne i ekonomiczne aspekty rozwoju informatyki.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający potrafi:

1) posługiwać się komputerem i korzystać z usług systemu komputerowego;

2) stosować komputer jako narzędzie dostępu do rozproszonych źródeł informacji i komunikowania na odległość;

3) rozwiązywać problemy za pomocą programów użytkowych:

a) redagować tekst i tworzyć rysunki za pomocą komputera,

b) tworzyć dokumenty zawierające tekst, grafikę i tabelę,

c) wykorzystywać arkusz kalkulacyjny do rozwiązywania zadań z codziennego życia,

d) korzystać z multimedialnych źródeł informacji,

e) wyszukiwać i zapisywać informacje w jednotabelowej bazie danych;

4) rozwiązywać problemy w postaci algorytmicznej;

5) rozwiązywać za pomocą komputera typowe i codzienne problemy;

6) dokonywać symulacji prostych zjawisk za pomocą komputera.

Załącznik nr 3

STANDARDY WYMAGAŃ BĘDĄCE PODSTAWĄ PRZEPROWADZANIA EGZAMINÓW EKSTERNISTYCZNYCH
z zakresu liceum ogólnokształcącego dla dorosłych

A. Język polski

I. WIADOMOŚCI

1. Język

Zdający:

1) odnośnie do języka jako zjawiska znakowego:

a) rozumie pojęcie znak oraz podstawową klasyfikację znaków (znaki naturalne, konwencjonalne),

b) zna podstawowe funkcje znaku językowego: komunikowanie, ekspresja, impresja,

c) rozumie język jako system znaków,

d) zna uwarunkowania mówionej i pisanej odmiany języka;

2) odnośnie do budowy języka:

a) zna sposoby wzbogacania zasobu leksykalnego (konstrukcje słowotwórcze, neologizmy, zapożyczenia),

b) rozumie pojęcia: neologizm słowotwórczy i znaczeniowy, internacjonalizm.

c) zna pojęcie związek frazeologiczny,

d) zna zasady klasyfikacji związków frazeologicznych,

e) rozumie przenośne znaczenie związków frazeologicznych,

f) rozumie pojęcia: synonim, antonim,

g) rozumie pojęcie homonim,

h) zna zasady budowy wypowiedzeń,

i) zna pojęcia: elipsa, inwersja;

3) odnośnie do zasad wypowiedzi językowej:

a) rozumie reguły językowe dotyczące wypowiedzi monologowych i dialogowych,

b) zna podstawowe typy i formy pozaliterackich wypowiedzi językowych,

c) zna pojęcia związane z wartościowaniem wypowiedzi językowych: norma, błąd językowy, prawdziwość - fałszywość, szczerość - kłamstwo;

4) odnośnie do zasad retorycznego użycia języka:

a) zna retoryczne środki perswazji i ekspresji,

b) rozumie zasady stosowności i skuteczności retorycznej;

5) odnośnie do miejsca języka w społeczeństwie:

a) zna pochodzenie i rozwój języka,

b) zna pojęcia: wspólnota językowa, język prasłowiański, język praindoeuropejski,

c) rozumie zjawisko społecznego i terytorialnego zróżnicowania języka,

d) zna pojęcia: dialekt, gwara, żargon;

6) odnośnie do stylowych odmian języka:

a) zna pojęcia: styl indywidualny i funkcjonalny (styl potoczny, artystyczny, publicystyczny, naukowy),

b) rozumie pojęcie stylizacja,

c) zna podstawowe typy stylizacji (archaizacja, stylizacja potoczna, gwarowa),

d) rozumie zasady stylowej stosowności wypowiedzi wobec sytuacji komunikacyjnej,

e) zna pojęcia: języki specjalistyczne i terminologia.

2. Literatura

Zdający:

1) odnośnie do dzieła literackiego i pojęcia kultury:

a) rozumie istotę wyróżników dzieła literackiego (fikcyjność, specyficzną strukturę, organizację języka, odniesienia do tradycji),

b) zna podstawowe pojęcia z poetyki:

- tropy stylistyczne (epitet, oksymoron, porównanie, metafora, personifikacja, peryfraza, hiperbola, alegoria, symbol),

- składniowe środki stylistyczne (inwersja, elipsa, paralelizm składniowy, powtórzenie, anafora, epifora, antyteza, pytanie retoryczne, wykrzyknienie, apostrofa),

- pojęcia związane z liryką (podmiot liryczny, sytuacja liryczna, monolog liryczny, liryka pośrednia i bezpośrednia),

- pojęcia związane z epiką (świat przedstawiony, czas i przestrzeń, fabuła, akcja, wątek, bohater, narracja, kompozycja: otwarta, zamknięta, ramowa),

- pojęcia związane z dramatem (didaskalia, tekst główny, osoby dramatu, dialog, monolog, akcja, zwrot akcji, punkt kulminacyjny),

c) zna pojęcia: kultura masowa, kultura elitarna, popkultura, kultura wysoka,

d) zna pojęcia: arcydzieło i kicz,

e) zna przykłady świadomego wykorzystania kiczu w kulturze wysokiej;

2) odnośnie do tradycji literackich:

a) rozumie pojęcie tradycja literacka,

b) zna podstawowe nawiązania do źródeł kultury śródziemnomorskiej,

c) zna kanon literatury polskiej i obcej,

d) zna tradycje literackie: staropolską i oświeceniową, romantyczną i pozytywistyczną, młodopolską i awangardową;

3) odnośnie do procesu historycznoliterackiego:

a) rozumie pojęcie proces historycznoliteracki,

b) zna rodzaje i podstawowe gatunki literackie,

c) rozumie zjawisko synkretyzmu rodzajowego,

d) rozumie pojęcie konwencja literacka,

e) zna konwencje literackie i typowe dla nich środki,

f) rozumie pojęcia: nowatorstwo, tradycjonalizm,

g) zna konteksty utworu: biograficzne i historyczne,

h) rozumie pojęcie prąd artystyczny,

i) zna prądy i kierunki artystyczne: humanizm, konceptyzm, klasycyzm, sentymentalizm, romantyzm, realizm, naturalizm, symbolizm, ekspresjonizm, impresjonizm, futuryzm, awangardyzm w sztuce XX wieku,

j) zna następstwo epok w porządku chronologicznym,

k) zna ramy czasowe i podstawy kulturowe epok;

4) odnośnie do tematów, motywów i wątków:

a) rozumie pojęcia: motyw, wątek,

b) zna podstawowe tematy, motywy i wątki:

- wywodzące się z antyku grecko-rzymskiego (np.: labirynt, Arkadia, motyw nieśmiertelnej sławy poetyckiej, motyw prometejski, wędrówka),

- pochodzące z Biblii (np.: Bóg, ogród, piekło, raj, apokalipsa, sąd ostateczny, dobro i zło, marność nad marnościami),

c) zna podstawowe tematy, motywy i wątki charakterystyczne dla:

- średniowiecza (np.: taniec śmierci, motyw franciszkański, kult maryjny),

- renesansu (np.: dom, świat - teatr, człowiek - marionetka, ojczyzna, szczęście, cnota, kultura ziemiańska),

- baroku (np.: przemijanie, miłość, sarmatyzm),

- oświecenia (np.: natura a cywilizacja, utopia, podróż, troska obywatelska),

- romantyzmu (np.: poeta jako wieszcz, miłość, mała ojczyzna, walka narodowowyzwoleńcza, młodość, bunt, ludowość, orientalizm, mesjanizm, historyzm),

- pozytywizmu (np.: miasto, kult pracy i nauki, utylitaryzm, emancypacja kobiet, asymilacja Żydów),

- Młodej Polski (np.: kult sztuki i artysty, ludomania, dekadentyzm, erotyzm, fascynacja górami),

- dwudziestolecia międzywojennego (np.: katastrofizm, witalizm, miasto - masa - maszyna, odzyskanie niepodległości),

- współczesności (np.: antyutopia, totalitaryzm, egzystencjalizm, Holocaust);

5) odnośnie do wartości oraz kategorii estetycznych i filozoficznych:

a) zna podstawowe wartości o uniwersalnym wymiarze,

b) rozumie pojęcia: sacrum i profanum,

c) zna podstawowe pojęcia z etyki społecznej,

d) zna podstawowe kategorie estetyczne; definiuje pojęcia: komizm, tragizm, ironia, patos.

3. Redagowanie tekstów

Zdający zna:

1) zasady poprawności językowej;

2) zasady stosowności stylu;

3) zasady komponowania wypowiedzi;

4) podstawowe formy użytkowe;

5) podstawowe formy gatunkowe szkolnych wypowiedzi.

II. UMIEJĘTNOŚCI

1. Język

Zdający:

1) odnośnie do języka jako zjawiska znakowego:

a) rozróżnia znaki naturalne i konwencjonalne,

b) określa znaczenie pojęć: nadawca, odbiorca, komunikat, kod, kontekst w wypowiedzi językowej,

c) rozpoznaje dominującą funkcję językową w tekście,

d) określa cechy językowe wypowiedzi impresywnych, ekspresywnych, poetyckich, informacyjnych,

e) określa funkcje słownictwa i zasad gramatyki w systemie języka,

f) dostrzega różnice w języku i kompozycji między tekstem mówionym i pisanym;

2) odnośnie do budowy języka:

a) dostrzega zależność zmian w języku od rzeczywistości pozajęzykowej (np. technicznej, społecznej, kulturowej),

b) wyróżnia neologizmy słowotwórcze i znaczeniowe,

c) podaje przykłady internacjonalizmów i uzasadnia ich stosowanie,

d) wskazuje przykłady dawnych i współczesnych zapożyczeń w polszczyźnie,

e) zamienia wyrazy obce na rodzime stosownie do kontekstu,

f) używa frazeologizmów we właściwych kontekstach znaczeniowych,

g) klasyfikuje związki frazeologiczne ze względu na ich łączliwość (stałe, luźne), formę (frazy, zwroty, wyrażenia) oraz pochodzenie (biblijne, mitologiczne, literackie, potoczne),

h) dostrzega różnicę między celowym przekształceniem związku frazeologicznego w poezji a niezamierzonym błędem frazeologicznym,

i) rozpoznaje oraz stosuje synonimy i antonimy,

j) wskazuje homonimy i podaje ich znaczenia,

k) odróżnia zdania od równoważników zdań,

I) przekształca składniowo wypowiedzenia (np. zdania współrzędne na podrzędnie złożone, równoważniki zdań na zdania),

m) rozpoznaje w wypowiedziach elipsę i inwersję;

3) odnośnie do zasad wypowiedzi językowej:

a) odróżnia monolog od dialogu, zapisuje wypowiedzi poprawnie pod względem graficznym,

b) rozpoznaje charakterystyczne cechy tekstów popularnonaukowych (artykuł, referat) i publicystycznych (informacja, komentarz, felieton, reportaż),

c) posługuje się pojęciami: norma językowa i błąd językowy,

d) rozpoznaje w tekstach różne typy błędów i dokonuje ich korekty,

e) odróżnia zdania zawierające opinie od zdań mówiących o faktach,

f) określa intencje wypowiedzi;

4) odnośnie do retorycznego użycia języka:

a) dostrzega w analizowanych tekstach środki retoryczne służące perswazji i ekspresji,

b) rozpoznaje zjawisko manipulacji językowej,

c) ocenia skuteczność retoryczną analizowanych tekstów;

5) odnośnie do miejsca języka w społeczeństwie:

a) określa pochodzenie języka polskiego, operując pojęciami: wspólnota językowa, język prasłowiański, język praindoeuropejski,

b) rozpoznaje w tekście elementy gwar terytorialnych, zawodowych i środowiskowych,

c) posługuje się pojęciami: dialekt, gwara, żargon;

6) odnośnie do stylowych odmian języka:

a) rozpoznaje i charakteryzuje poszczególne style funkcjonalne pod względem zastosowanych środków wyrazu, typowego słownictwa, konstrukcji składniowych, form gramatycznych,

b) stosuje pojęcie stylizacja,

c) rozpoznaje w tekstach i charakteryzuje podstawowe typy stylizacji,

d) określa funkcje zabiegu stylizacji w dziele literackim,

e) rozpoznaje charakterystyczne cechy językowe wypowiedzi oficjalnych i nieoficjalnych,

f) dostrzega w tekstach słownictwo specjalistyczne i terminologię właściwą dla różnych dziedzin nauki.

2. Literatura

Zdający:

1) odnośnie do dzieła literackiego i pojęcia kultury:

a) dostrzega odmienność wypowiedzi literackiej od innych wypowiedzi językowych (np. publicystycznych, naukowych),

b) stosuje w funkcjonalny sposób pojęcia z poetyki w analizie i interpretacji utworów literackich,

c) posługuje się pojęciami: kultura masowa, popkultura, kultura elitarna, kultura wysoka,

d) rozpoznaje intencje nadawców kultury wysokiej i kultury masowej,

e) wskazuje różne kręgi odbiorców kultury wysokiej i kultury masowej,

f) rozpoznaje środki i sposoby przekazu charakterystyczne dla obiegów kultury wysokiej i kultury masowej,

g) wskazuje cechy dzieła sztuki świadczące o jego wybitności,

h) odróżnia osobiste opinie od sądów ponadindywidualnych, utrwalonych w tradycji i krytyce,

i) podaje przykłady świadomego wykorzystania kiczu w kulturze wysokiej i określa jego funkcje;

2) odnośnie do tradycji literackiej:

a) stosuje pojęcie tradycja literacka,

b) rozpoznaje konteksty antyku grecko-rzymskiego i interpretuje nawiązania do mitów, poglądów filozoficznych (stoicyzm, epikureizm, platonizm), twórczości Horacego, a także odniesienia do tragizmu jako kategorii estetycznej,

c) rozpoznaje i interpretuje konteksty biblijne: nawiązania do gatunków literackich, stylu biblijnego, archetypów, motywów, symboli oraz odniesienia do wartości kultury chrześcijańskiej,

d) podaje i interpretuje przykłady różnego stosunku do tradycji literackiej (polemika, dialog, nawiązanie, kontynuacja, odrzucenie),

e) rozpoznaje i wskazuje przykłady różnych sposobów nawiązań (np. aluzja literacka, parafraza, parodia);

3) odnośnie do procesu historycznoliterackiego:

a) stosuje pojęcie proces historycznoliteracki,

b) określa rodzajowe wyróżniki utworu (liryczne, epickie i dramatyczne),

c) rozpoznaje cechy podstawowych gatunków literackich,

d) rozpoznaje gatunki mieszane (np. ballada),

e) rozpoznaje i charakteryzuje konwencje literackie w dziełach literackich,

f) dostrzega elementy konwencji literackiej (np. typowe gatunki, środki artystyczne, styl),

g) dostrzega nowatorstwo i tradycjonalizm dzieł literackich,

h) wykorzystuje w interpretacji dzieł literackich konteksty biograficzne,

i) wyjaśnia powiązania czytanych utworów z historią (zwłaszcza Polski i Europy),

j) posługuje się pojęciem prąd artystyczny,

k) rozpoznaje i określa w utworach wartości charakterystyczne dla epok, w których powstały,

I) rozpoznaje przybliżony czas powstania utworów na podstawie obrazu kultury materialnej, obyczaju, konwencji, stylu, języka,

m) dostrzega w dziełach wartości charakterystyczne dla poszczególnych epok i prądów;

4) odnośnie do tematów, motywów i wątków:

a) stosuje pojęcia: motyw, wątek,

b) rozpoznaje i interpretuje tematy, motywy i wątki wywodzące się ze źródeł kultury śródziemnomorskiej,

c) rozpoznaje i interpretuje tematy, motywy i wątki charakterystyczne dla poszczególnych epok;

5) odnośnie do wartości, kategorii estetycznych i filozoficznych:

a) wskazuje w tekstach i interpretuje odwołania do uniwersalnych wartości (np. piękno, prawda, dobro),

b) określa hierarchię wartości przedstawionych w dziełach literackich,

c) posługuje się pojęciami: sacrum i profanum oraz dostrzega obecność tych kategorii w tekstach kultury,

d) interpretuje wymowę ideową dzieł odwołujących się do sfery sacrum i profanum,

e) dostrzega w dziełach i interpretuje odwołania do sprawiedliwości, wolności, odpowiedzialności, tolerancji,

f) rozpoznaje różne formy komizmu (słowny, sytuacyjny, komizm postaci) i określa ich funkcje w analizowanych tekstach,

g) określa tragizm jako kategorię światopoglądową i estetyczną,

h) rozpoznaje w dziełach ironię i patos.

3. Redagowanie tekstów

Zdający:

1) posługuje się polszczyzną w odmianie pisanej (zachowuje poprawność składniową, frazeologiczną, fleksyjną, leksykalną);

2) stosuje styl adekwatny wobec odbiorcy, celu i okoliczności wypowiedzi;

3) tworzy teksty spójne pod względem kompozycyjnym (stosuje wskaźniki zespolenia);

4) układa plany i konspekty, nadaje tytuły i śródtytuły;

5) przekształca tekst własny i cudzy: streszcza, skraca, rozwija, cytuje;

6) redaguje życiorys, list intencyjny i motywacyjny;

7) w korespondencji stosuje zwroty adresatywne, etykietę językową;

8) redaguje zgodnie z wymaganiami gatunkowymi szkolne formy wypowiedzi: streszczenie, charakterystykę, rozprawkę, recenzję, interpretację utworu lub jego fragmentu, interpretację porównawczą.

LEKTURA

1. Literatura polska:

1) konteksty biblijne, antyczne i inne kontynuacje i nawiązania;

2) Bogurodzica wkontekście poezji średniowiecznej;

3) Jan Kochanowski - pieśni: z Ksiąg pierwszych: Pieśń IX (Chcemy sobie być radzi?). Pieśń XX (Miło szaleć, kiedy czas po temu...); z Ksiąg wtórych: Pieśń V (Wieczna sromota i nienagrodzona szkoda...), Pieśń IX (Nie porzucaj nadzieje...), Pieśń XII (Nie masz i po drugi raz nie masz wątpliwości...), Pieśń XIV (Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie...), Pieśń XIX (Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy...), Pieśń XXV (Czego chcesz od nas, Panie...), treny (wybór: Tren I, V, VI, IX, X, XI, XIX);

4) Piotr Skarga - Kazania sejmowe: Kazanie II - O miłości ku ojczyźnie;

5) poezja baroku (wybór: Mikołaj Sęp Szarzyński - O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem; Andrzej Morsztyn - Do trupa, Cuda miłości; Daniel Naborowski - Krótkość żywota; Zbigniew Morsztyn - Treny żałosne Apollona z Muzami; Wacław Potocki - Nierządem Polska stoi);

6) Ignacy Krasicki - satyry: Do króla, Świat zepsuty, Pijaństwo, liryki: Hymn do miłości Ojczyzny;

7) Stanisław Staszic - Przestrogi dla Polski - fragmenty: rozdział 4 - Wniosek dalszy i rozdział 6 - Wniosek względem prawodawstwa;

8) Adam Mickiewicz - Konrad Wallenrod, Dziady cz. III, Pan Tadeusz;

9) dramat romantyczny: Juliusz Słowacki - Kordian; Zygmunt Krasiński - Nie-Boska komedia - wybrane sceny: część I, część III (scena w obozie rewolucji), część IV (scena w obozie arystokracji i scena finałowa);

10) wybór poezji romantycznej, w tym:

a) Adam Mickiewicz - Oda do młodości, z Sonetów krymskich: Bakczysaraj, Ajudah, Czatyrdah, ballady: Romantyczność, Świteź,

b) Juliusz Słowacki - Hymn (Smutno mi, Boże), Grób Agamemnona,

c) Cyprian Kamil Norwid - Pielgrzym, Fortepian Szopena, Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie, Bema pamięci żałobny rapsod;

11) wybór poezji młodopolskiej, w tym:

a) Kazimierz Przerwa-Tetmajer - Koniec wieku XIX, Hymn do Nirwany, Evviva l'arte,

b) Leopold Staff - Deszcz jesienny, Kowal,

c) Jan Kasprowicz - Z chałupy, Dies irae, Przeprosiny Boga;

12) Bolesław Prus - Lalka;

13) Eliza Orzeszkowa - Nad Niemnem;

14) Henryk Sienkiewicz - Quo vadis, Potop;

15) Stanisław Wyspiański - Wesele;

16) Władysław Stanisław Reymont - Chłopi (tom 1: Jesień);

17) Stefan Żeromski - Ludzie bezdomni, Przedwiośnie;

18) Maria Dąbrowska - Noce i dnie;

19) Bruno Schulz - Sklepy cynamonowe: opowiadanie tytułowe, Ulica Krokodyli;

20) Zofia Nałkowska - Granica;

21) Sławomir Mrożek - Tango;

22) Zofia Kossak-Szczucka - Pożoga;

23) Tadeusz Borowski - wybrane opowiadania: Proszę państwa do gazu, U nas w Auschwitzu;

24) Gustaw Herling-Grudziński - Inny świat;

25) Witold Gombrowicz - Ferdydurke;

26) wybór poezji polskiej XX w., w tym:

a) Bolesław Leśmian - Dusiołek, W malinowym chruśniaku, Dziewczyna, Piła,

b) Leopold Staff - Sonet szalony, Nike z Samotraki, Odys,

c) Julian Tuwim - Rzecz Czarnoleska, Mieszkańcy, Dziesięciolecie, Prośba o piosenkę,

d) Maria Pawlikowska-Jasnorzewska - Miłość, Złote myśli kobiety,

e) Czesław Miłosz - Oeconomia divina, Campo di Fiori, Piosenka o końcu świata, Unde malum;

f) Krzysztof Kamil Baczyński - Historia, Pokolenie (Wiatr drzewa spienia),

g) Tadeusz Różewicz - Ocalony, Lament, Bez, Walentynki, Unde malum, Totentanz - wierszyk barokowy,

h) Zbigniew Herbert - Apollo i Marsjasz, Kamyk, Przesłanie Pana Cogito, Pan Cogito o cnocie, Brewiarz - Panie, wiem, że dni moje są policzone,

i) Miron Białoszewski - Wywiad, Karuzela z Madonnami, Ja stróż latarnik nadaję z mrówkowca, Stepy amerykańskie,

j) Wisława Szymborska - Streszczenie, Rozmowa z kamieniem, Radość pisania, Sto pociech, Urodziny, Portret kobiecy, Życie na poczekaniu, O śmierci bez przesady, Pisanie życiorysu, Kot w pustym mieszkaniu,

k) Stanisław Barańczak - Południe, Widokówka z tego świata, Prosty człowiek mógłby, do licha, zdecydować się wreszcie, kim jest,

I) ks. Jan Twardowski - Rachunek sumienia. Który, Oda do rozpaczy, Świat, O miłości bez serca;

27) wybrane fragmenty prozy dokumentalnej i eseistycznej: Ryszard Kapuściński - Cesarz; Jan Paweł II - Pamięć i tożsamość; kardynał Stefan Wyszyński - Zapiski więzienne;

28) teksty kultury (teksty prasowe).

2. Literatura powszechna:

1) Sofokles - Król Edyp;

2) Horacy - wybór pieśni: Do Taliarcha, Do Apollona. Wybudowałem pomnik;

3) William Szekspir - Makbet;

4) Molier - Świętoszek;

5) Johann Wolfgang von Goethe - Cierpienia młodego Wertera;

6) Daniel Defoe - Robinson Crusoe;

7) Fiodor Dostojewski - Zbrodnia i kara;

8) Joseph Conrad - Lord Jim;

9) Clive Staples Lewis - Listy starego diabła do młodego;

10) George Orwell - Folwark zwierzęcy.

B. Historia

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna:

1) różne źródła wiedzy historycznej;

2) terminologię historyczną;

3) następujące wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w ramach epok historycznych i dziejów najnowszych:

a) starożytność:

- osiągnięcia cywilizacji starożytnego Wschodu i świata śródziemnomorskiego,

- cywilizacja grecko-rzymska: polis grecka i Imperium Romanum,

- początki i rozwój chrześcijaństwa,

b) średniowiecze:

- dwa kręgi cywilizacji chrześcijańskiej w średniowieczu - cywilizacja Europy Zachodniej i Bizancjum,

- powstanie i ekspansja islamu,

- idee uniwersalizmu papieskiego i cesarskiego a monarchie średniowiecznej Europy,

- feudalizm jako ustrój społeczno-polityczny i gospodarczy,

- Polska Piastów i przemiany polskiej świadomości narodowej w X-XIV w.,

- unia Polski z Wielkim Księstwem Litewskim,

- średniowieczna jedność i różnorodność kultury Europy,

c) nowożytność:

- humanizm i renesans,

- wielkie odkrycia geograficzne, ekspansja Europejczyków na inne kontynenty i podział świata,

- reformacja i kontrreformacja,

- przewrót oświeceniowy,

- przemiany gospodarcze i społeczne w nowożytnej Europie oraz miejsce Polski w tych przemianach,

- ustroje polityczne nowożytnej Europy,

- największe konflikty polityczne epoki i ich konsekwencje dla losów Europy,

- rewolucja amerykańska i Wielka Rewolucja Francuska,

- epoka napoleońska w dziejach Europy,

- Rzeczpospolita Obojga Narodów - ustrój, gospodarka, problemy polityki wewnętrznej i położenie międzynarodowe,

- kultura szlachecka i wkład Polaków do kultury europejskiej, z uwzględnieniem demokracji szlacheckiej, tolerancji religijnej i nauki,

d) wiek XIX:

- dziedzictwo oświecenia, Wielkiej Rewolucji Francuskiej i epoki napoleońskiej w dziejach Europy w XIX w.,

- rewolucja przemysłowa i jej następstwa,

- koncepcje polityczno-społeczne i ideologie XIX w.,

- przemiany polityczne w państwach europejskich, Stanach Zjednoczonych i Japonii,

- mapa polityczna XIX-wiecznej Europy i świata,

- przeobrażenia gospodarczo-społeczne w trzech zaborach,

- sytuacja Polaków w trzech zaborach i postawy Polaków wobec zaborców,

- programy polskich partii politycznych i ich realizacja,

- rola kultury polskiej w utrzymaniu tożsamości narodowej w czasach rozbiorów,

e) wiek XX:

- przyczyny i następstwa I wojny światowej,

- rewolucje w Rosji i ich konsekwencje,

- główne problemy gospodarcze w okresie międzywojennym,

- systemy polityczne i ich przemiany w dwudziestoleciu międzywojennym (demokracja, autorytaryzm, totalitaryzm),

- stosunki międzynarodowe w latach 1919-1939 i zmiany w układzie sił politycznych na świecie w tym okresie,

- II wojna światowa - geneza, przełomowe wydarzenia, Holocaust oraz skutki polityczne, gospodarcze i społeczne,

- układ sił politycznych w Europie po II wojnie światowej - dwa bloki militarno-polityczne i zimna wojna, procesy integracyjne w Europie Zachodniej, Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich i kraje demokracji ludowej,

- konflikty na świecie po II wojnie światowej,

- dekolonizacja,

- problemy polityczne, gospodarcze i społeczne świata u schyłku XX w.,

- zjawiska w kulturze XX w. - rewolucja naukowa, techniczna, demokratyzacja kultury, przemiany w Kościele katolickim,

- sprawa polska w I wojnie światowej,

- kształtowanie się odrodzonego państwa polskiego,

- przemiany ustrojowe, gospodarcze i społeczne w II Rzeczypospolitej oraz osiągnięcia w zakresie kultury,

- losy Polaków w latach 1939-1945,

- sprawa polska w II wojnie światowej,

- przemiany polityczne, gospodarcze i społeczne w Polsce po II wojnie światowej na tle przemian w innych państwach socjalistycznych - kryzysy władzy, protesty społeczne, rola „Solidarności”, powstanie III Rzeczypospolitej,

- kultura w służbie władzy ludowej, polska kultura niezależna i emigracyjna po II wojnie światowej;

4) wydarzenia i zjawiska ważne dla polskiego dziedzictwa narodowego oraz wkład Polski i Polaków do kultury europejskiej i światowej.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający potrafi:

1) korzystać z różnych źródeł wiedzy historycznej, w tym:

a) wyszukiwać i odczytywać informacje,

b) zestawiać informacje pochodzące z różnych źródeł,

c) porównywać informacje pochodzące z różnych źródeł,

d) oceniać przydatność źródła do opisania i wyjaśniania problemu historycznego;

2) posługiwać się terminologią historyczną;

3) opisywać i wyjaśniać wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne, w tym:

a) umiejscowić w czasie i przestrzeni wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne,

b) wskazać przyczyny (bezpośrednie i pośrednie) oraz następstwa (krótko- i długofalowe) wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych,

c) określić znaczenie wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych,

d) dokonać selekcji informacji w przedstawianiu wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych,

e) ukazać dynamikę różnorodnych przemian w dziejach politycznych, gospodarczych, społecznych i w zakresie kultury,

f) wskazać cechy charakterystyczne epok historycznych,

g) wskazać zależności między wydarzeniami, zjawiskami i procesami historycznymi,

h) wskazać różne aspekty zjawisk i procesów historycznych oraz dostrzec ich wzajemne uwarunkowania,

i) wskazać podobieństwa i różnice między zjawiskami i procesami historycznymi,

j) łączyć historię regionalną oraz historię Polski z dziejami Europy i świata;

4) dokonywać syntezy swojej wiedzy, w tym:

a) samodzielnie zaprezentować zagadnienia historyczne,

b) dostrzec różnorodne interpretacje historii i wskazać ich przyczyny,

c) formułować wnioski i oceny oraz uzasadniać swoje stanowisko.

C. Wiedza o społeczeństwie

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna:

1) podstawowe źródła informacji o życiu społecznym i politycznym (w tym podstawowe postanowienia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej);

2) terminologię, wydarzenia, zjawiska i procesy w ramach następujących obszarów:

a) społeczeństwo:

- struktura życia społecznego,

- prawidłowości życia społecznego,

- konflikty społeczne, harmonia społeczna,

- społeczeństwo obywatelskie,

- społeczeństwo polskie we współczesnym świecie i jego problemy,

- formy życia publicznego,

b) polityka:

- państwo, geneza, funkcje państwa,

- demokracja: podstawowe zasady, antyczne i chrześcijańskie korzenie demokracji,

- współczesne doktryny polityczne,

- obywatel a władza w systemach totalitarnych, autorytarnych i demokratycznych,

- prawa i obowiązki obywatela, kultura polityczna,

- zasady etyczne uczestnictwa obywateli w życiu publicznym,

- ustrój państwowy Rzeczypospolitej Polskiej, organy władzy i ich kompetencje,

- obowiązki osób pełniących funkcje publiczne. Pojęcie patriotyzmu, „dobra wspólnego” i „służby publicznej”,

c) prawo:

- źródła prawa, pojęcie normy prawnej, przepisu prawa,

- funkcje i zadania prawa,

- system prawny Rzeczypospolitej Polskiej,

- rodzaje prawa (cywilne, karne, administracyjne, kościelne, prawo międzynarodowe, europejskie),

- regulacje prawne w życiu publicznym, walka z korupcją.

- prawa człowieka - źródła, dokumenty. Procedury ochrony praw człowieka,

- etyka zawodowa,

d) aktualne zagadnienia współczesnego świata i Polski:

- integracja europejska, Polska w Europie, funkcjonowanie Unii Europejskiej,

- bezpieczeństwo międzynarodowe, systemy ochrony,

- konflikty i problemy współczesnego świata.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający potrafi:

1) korzystać z różnych źródeł informacji, w tym:

a) czytać ze zrozumieniem źródła normatywne,

b) wyszukiwać i odczytywać informacje,

c) porównywać i zestawiać informacje pochodzące z różnych źródeł i wnioskować na ich podstawie,

d) interpretować informacje pochodzące z różnych źródeł (tekst źródłowy, fotografia, rysunek, tabela, wykres, mapa);

2) posługiwać się właściwą terminologią;

3) wypełniać druki urzędowe i sporządzać pisma;

4) opisywać i wyjaśniać wydarzenia i procesy zachodzące we współczesnym świecie, w tym:

a) dokonywać selekcji i hierarchizacji faktów,

b) zestawiać różne fakty i informacje i wnioskować na ich podstawie,

c) lokalizować ważne wydarzenia i postaci życia publicznego w czasie i w przestrzeni,

d) odróżniać informacje o faktach od opinii,

e) wskazywać związki przyczynowo-skutkowe i wyjaśniać ich historyczny, społeczny i polityczny kontekst,

f) analizować stanowiska różnych stron debaty publicznej i oceniać wartość ich argumentacji,

g) wypowiadać się w formach przyjętych w życiu publicznym,

h) wskazywać problemy współczesnego świata,

i) ukazywać pozycję i rolę Polski w Europie i we współczesnym świecie;

5) dokonywać syntezy swojej wiedzy:

a) przedstawiać problemy występujące w funkcjonowaniu społeczeństw i państw (nurtujące społeczeństwo),

b) dostrzegać i oceniać różne punkty widzenia omawianych problemów,

c) formułować i uzasadniać swoje stanowisko w omawianych problemach,

d) proponować projekty rozwiązań różnych problemów.

D. Język obcy nowożytny

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna:

1) słownictwo umożliwiające odbiór i formułowanie tekstów, zapewniające w miarę sprawną komunikację językową w sytuacjach życia codziennego;

2) struktury gramatyczne stosowane do wyrażania przeszłości, teraźniejszości i przyszłości umożliwiające odbiór i formułowanie tekstów, zapewniające w miarę sprawną komunikację językową w sytuacjach życia codziennego;

3) podstawowe realia socjokulturowe danego obszaru językowego.

II. UMIEJĘTNOŚCI

1. Odbiór tekstu czytanego

Zdający potrafi:

1) określać główną myśl tekstu;

2) określać główną myśl poszczególnych części tekstu;

3) stwierdzić, czy tekst zawiera określone informacje, wyszukać lub wyselekcjonować informacje;

4) określać intencje nadawcy tekstu;

5) określać kontekst sytuacyjny;

6) rozpoznać związki między poszczególnymi częściami tekstu.

2. Reagowanie językowe

Zdający potrafi:

1) właściwie reagować językowo w określonych kontekstach sytuacyjnych, w szczególności w celu uzyskania, udzielenia, przekazania lub odmowy udzielenia informacji albo rozpoczęcia, podtrzymania i zakończenia rozmowy;

2) rozpoznać i poprawnie stosować struktury leksykalno-gramatyczne, adekwatnie do sytuacji komunikacyjnej;

3) przetworzyć treści tekstu przeczytanego w języku polskim lub treści przedstawione w materiale ikonograficznym i wyrazić je w języku obcym.

3. Tworzenie tekstu pisanego

Zdający potrafi:

1) zredagować list w języku obcym, przetwarzając treści wyrażone w języku polskim;

2) poprawnie stosować struktury leksykalno-gramatyczne, adekwatnie do ich funkcji.

E. Matematyka

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna:

1) techniki przeprowadzania obliczeń dokładnych i przybliżonych związanych z działaniami na liczbach rzeczywistych, potęgach, pierwiastkach i logarytmach, z użyciem wartości bezwzględnej oraz obliczeń procentowych;

2) techniki wykonywania działań na wyrażeniach algebraicznych, w zastosowaniu do działań na wielomianach i wyrażeniach wymiernych;

3) algorytmy potrzebne do rozwiązywania równań i nierówności i ich układów, w tym:

a) rozwiązywania równań i nierówności kwadratowych z jedną niewiadomą, prostych równań wielomianowych i wymiernych,

b) opisywania zbiorów za pomocą równań, nierówności i ich układów;

4) pojęcia związane z funkcją i jej własnościami, w tym:

a) definicję funkcji liczbowej i jej wykresu,

b) definicje i własności funkcji kwadratowej, proporcjonalności odwrotnej, funkcji wykładniczej;

5) pojęcia związane z ciągiem liczbowym, w tym:

a) definicję i własności ciągu arytmetycznego i geometrycznego,

b) wzór na n-ty wyraz i sumę n początkowych wyrazów ciągu arytmetycznego i geometrycznego;

6) związki miarowe i metryczne na płaszczyźnie i w przestrzeni potrzebne do rozwiązywania problemów z zakresu geometrii, w tym:

a) twierdzenie Pitagorasa i Talesa, funkcje trygonometryczne w trójkącie prostokątnym,

b) własności figur podobnych,

c) pojęcie odległości w układzie współrzędnych,

d) pojęcie kąta między prostą i płaszczyzną i kąta dwuściennego,

e) wzory na obliczanie pola figur geometrycznych i objętości brył;

7) podstawowe narzędzia i techniki potrzebne do wykonywania obliczeń wybranych wielkości statystycznych i prawdopodobieństw zdarzeń, w tym:

a) średnią arytmetyczną, średnią ważoną, medianę, odchylenie standardowe,

b) zliczanie przypadków w prostych sytuacjach kombinatorycznych, w tym znajomość zasady mnożenia,

c) prawdopodobieństwa w przypadku skończonej liczby zdarzeń elementarnych.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający potrafi:

1) interpretować tekst matematyczny (precyzyjnie argumentować i formułować wypowiedzi);

2) posługiwać się definicją, twierdzeniem lub wzorem do rozwiązywania problemów matematycznych;

3) budować modele matematyczne zjawisk z różnych dziedzin życia i stosować je do:

a) opisywania związków między wielkościami liczbowymi za pomocą równań i nierówności,

b) zapisywania zależności między wielkościami liczbowymi za pomocą funkcji,

c) wyznaczania związków metrycznych i miarowych w otaczającej przestrzeni,

d) budowania modeli zjawisk losowych;

4) wykorzystywać algorytmy matematyczne do:

a) przeprowadzania obliczeń dokładnych i przybliżonych (w tym procentowych),

b) wykonywania działań na wyrażeniach algebraicznych,

c) opisywania zbiorów za pomocą równań, nierówności i ich układów,

d) rozwiązywania niektórych typów równań i ich układów,

e) sporządzania wykresów funkcji oraz odczytywania własności funkcji z wykresu,

f) wyznaczania związków miarowych dla figur płaskich i brył,

g) obliczania prawdopodobieństw zdarzeń;

5) przeprowadzić proste rozumowanie matematyczne (krytycznie analizować informacje, formułować hipotezy i dokonywać ich weryfikacji).

F. Fizyka i astronomia

I. WIADOMOŚCI

Zdający:

1) posługuje się pojęciami i wielkościami fizycznymi do opisywania zjawisk związanych z:

a) ruchem, jego powszechnością i względnością:

- ruchem i jego względnością,

- maksymalną szybkością przekazu informacji,

- efektami relatywistycznymi,

b) oddziaływaniami w przyrodzie:

- podstawowymi rodzajami oddziaływań w przyrodzie,

- polami sił i ich wpływem na charakter ruchu,

c) makroskopowymi właściwościami materii i jej budową mikroskopową:

- oscylatorem harmonicznym i przykładami występowania ruchu drgającego w przyrodzie,

- związkami między mikroskopowymi i makroskopowymi właściwościami ciał oraz ich wpływem na właściwości mechaniczne, elektryczne, magnetyczne, optyczne i przewodnictwo elektryczne,

d) porządkiem i chaosem w przyrodzie:

- procesami termodynamicznymi, ich przyczynami i skutkami oraz zastosowaniami,

- drugą zasadą termodynamiki, odwracalnością procesów termodynamicznych, konwekcją, przewodnictwem cieplnym,

e) światłem i jego rolą w przyrodzie:

- widmem fal elektromagnetycznych, światłem jako falą,

- odbiciem i załamaniem światła, rozszczepieniem światła białego, barwą światła,

- szybkością światła,

- dyfrakcją, interferencją i polaryzacją światła,

- kwantowym modelem światła, zjawiskiem fotoelektrycznym i jego zastosowaniem,

- budową atomu i wynikającą z niej analizą widmową,

- laserami i ich zastosowaniem,

f) energią, jej przemianami i transportem:

- równoważnością masy i energii,

- rozszczepieniem jądra atomowego i jego zastosowaniem,

- rodzajami promieniowania jądrowego i jego zastosowaniami,

g) budową i ewolucją wszechświata:

- modelami kosmologicznymi i ich obserwacyjnymi podstawami,

- galaktykami i ich układami,

- ewolucją gwiazd,

h) jednością mikro- i makroświata:

- falami materii,

- dualizmem korpuskularno-falowym materii,

- zasadą nieoznaczoności,

- pomiarami w fizyce,

i) narzędziami współczesnej fizyki i ich rolą w badaniu mikro- i makroświata:

- metodami badawczymi współczesnych fizyków,

- obserwatoriami astronomicznymi;

2) na podstawie znanych zależności i praw wyjaśnia przebieg zjawisk oraz wyjaśnia zasadę działania urządzeń technicznych.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający:

1) odczytuje i analizuje informacje przedstawione w formie:

a) tekstu o tematyce fizycznej lub astronomicznej,

b) tabeli, wykresu, schematu, rysunku;

2) uzupełnia brakujące elementy (schematu, rysunku, wykresu, tabeli), łącząc posiadane i podane informacje;

3) selekcjonuje i ocenia informacje;

4) przetwarza informacje:

a) formułuje opis zjawiska lub procesu fizycznego, rysuje schemat układu doświadczalnego lub schemat modelujący zjawisko,

b) rysuje wykres zależności dwóch wielkości fizycznych (dobiera odpowiednio osie współrzędnych, skalę wielkości i jednostki, zaznacza punkty, wykreśla krzywą),

c) oblicza wielkości fizyczne z wykorzystaniem znanych zależności fizycznych;

5) stosuje pojęcia i prawa fizyczne do rozwiązywania problemów praktycznych;

6) buduje proste modele fizyczne i matematyczne do opisu zjawisk;

7) planuje proste doświadczenia i analizuje opisane wyniki doświadczeń.

G. Chemia

I. WIADOMOŚCI

Zdający:

1) zna i rozumie pojęcia, prawa i zjawiska chemiczne związane z:

a) budową atomu, izotopami i promieniotwórczością naturalną,

b) wiązaniami chemicznymi,

c) typami reakcji chemicznych i ich efektami,

d) molem i molową interpretacją przemian chemicznych,

e) roztworami wodnymi i sposobami wyrażania stężeń roztworów,

f) pierwiastkami i związkami chemicznymi, nieorganicznymi oraz organicznymi;

2) wykazuje się znajomością symboliki i terminologii chemicznej w odniesieniu do:

a) pierwiastków, tlenków i wodorotlenków metali, tlenków i wodorków niemetali, kwasów nieorganicznych i ich soli,

b) węglowodorów nasyconych, nienasyconych i aromatycznych,

c) grup funkcyjnych i jednofunkcyjnych pochodnych węglowodorów (halogenopochodnych, alkoholi, fenoli, aldehydów, ketonów, amin, kwasów karboksylowych oraz estrów i tłuszczów),

d) niektórych wielofunkcyjnych pochodnych węglowodorów: najprostszych aminokwasów oraz cukrów (glukozy, fruktozy, sacharozy);

3) opisuje najważniejsze właściwości fizyczne i chemiczne pierwiastków i ich związków:

a) typowe właściwości fizyczne następujących metali i niemetali: Na, Ca, Al, Zn, Fe, Cu, H, O, N, Cl, C, S,

b) typowe właściwości fizyczne tlenków metali i niemetali, wodorków niemetali oraz najważniejszych kwasów, zasad i soli,

c) zachowanie:

- Ca, Al, Zn, Mg, H, C, S wobec tlenu,

- O, N, Cl, Br, S wobec wodoru,

- Na, K, Mg, Ca wobec wody,

- Ca, Al, Zn, Mg, Cu wobec kwasów nieutleniających, siarki i chloru,

d) typowe właściwości chemiczne tlenków, wodorków niemetali, wodorotlenków, kwasów i soli,

e) właściwości poszczególnych grup węglowodorów,

f) typowe właściwości jednofunkcyjnych pochodnych węglowodorów,

g) właściwości podstawowych wielofunkcyjnych pochodnych węglowodorów (najprostszych aminokwasów, cukrów: glukozy, fruktozy, sacharozy, skrobi);

4) zna proste laboratoryjne i przemysłowe metody otrzymywania:

a) tlenków, kwasów, wodorotlenków i soli,

b) węglowodorów,

c) jednofunkcyjnych pochodnych węglowodorów;

5) wykazuje się znajomością naturalnych źródeł:

a) tlenu, azotu, siarki, węgla, chloru, żelaza,

b) węglowodorów oraz jednofunkcyjnych i wielofunkcyjnych pochodnych węglowodorów;

6) opisuje praktyczne znaczenie i zastosowania wybranych substancji:

a) najważniejszych metali, niemetali, tlenków, kwasów, zasad i soli,

b) węglowodorów i ich jednofunkcyjnych pochodnych,

c) rolę białek, cukrów i tłuszczów w przyrodzie,

d) najważniejszych surowców mineralnych i tworzyw sztucznych oraz radioizotopów;

7) zna i rozumie zagrożenia wynikające z niewłaściwego stosowania substancji chemicznych:

a) opisuje źródła i skutki zanieczyszczeń powietrza, wody i gleby oraz sposoby przeciwdziałania tym zagrożeniom,

b) określa wpływ promieniowania jądrowego na organizmy i zna sposoby zapobiegania skażeniom promieniotwórczym.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający:

1) wykorzystuje posiadaną wiedzę do:

a) określenia elementarnego składu atomu lub jonu prostego na podstawie zapisu

b) opisu konfiguracji elektronowej atomu lub jonu prostego,

c) określenia stopnia utlenienia,

d) określenia charakteru wiązania,

e) przewidywania typowych właściwości fizycznych substancji wynikających z charakteru występujących w nich wiązań;

2) przedstawia i wyjaśnia zjawiska i procesy chemiczne:

a) zapisuje w formie cząsteczkowej i jonowej równania reakcji ilustrujące typowe właściwości substancji,

b) zapisuje równania prostych reakcji na podstawie słownego lub graficznego opisu przemiany,

c) zapisuje równania naturalnych przemian promieniotwórczych,

d) dobiera współczynniki w równaniach reakcji (w formie cząsteczkowej i jonowej), stosując prawo zachowania masy i prawo zachowania ładunku oraz zasadę bilansu elektronowego,

e) uzupełnia równania reakcji, przewidując ich produkty na podstawie znajomości właściwości reagentów i typów reakcji,

f) klasyfikuje przemiany chemiczne ze względu na typ procesu, rodzaj reagentów oraz efekt energetyczny,

g) dostrzega przemiany chemiczne w środowisku i czynniki wpływające na ich przebieg;

3) wykonuje obliczenia chemiczne:

a) z zastosowaniem pojęć: mol, masa molowa, objętość molowa gazów w warunkach normalnych - do obliczenia ilości substancji,

b) na podstawie stechiometrii równania reakcji,

c) związane ze stężeniem procentowym i molowym roztworów oraz rozpuszczalnością,

d) mające na celu obliczenie składu związku chemicznego w procentach masowych;

4) korzysta z różnych źródeł informacji (układu okresowego pierwiastków, tablic chemicznych, tabel, wykresów, rysunków, schematów, tekstów popularnonaukowych o tematyce chemicznej):

a) odczytuje, uzupełnia i analizuje informacje,

b) selekcjonuje i porównuje informacje,

c) przetwarza informacje;

5) planuje typowe eksperymenty i zapisuje przewidywane obserwacje:

a) prowadzące do otrzymania roztworów nasyconych i nienasyconych oraz roztworów o określonym stężeniu,

b) pozwalające na rozróżnienie roztworów o odczynie kwasowym, zasadowym i obojętnym,

c) prowadzące do otrzymania substancji nierozpuszczalnych,

d) ilustrujące różnice we właściwościach metali,

e) pozwalające porównać aktywność chlorowców,

f) pozwalające określić charakter chemiczny tlenków,

g) prowadzące do otrzymania tlenków, wodorotlenków, kwasów i soli,

h) pozwalające na identyfikację węglowodorów różnych typów oraz różnych pochodnych węglowodorów;

6) dokonuje uogólnień, formułuje wnioski i uzasadnia opinie;

7) posługuje się zdobytą wiedzą chemiczną do rozwiązywania problemów:

a) wyjaśnia zjawiska spotykane w życiu codziennym,

b) dostrzega wpływ działalności człowieka na środowisko,

c) ocenia rolę chemii w życiu codziennym i w rozwoju cywilizacji.

H. Biologia

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna, rozumie i stosuje terminy, pojęcia i prawa, a także przedstawia oraz wyjaśnia procesy i zjawiska, w tym:

1) opisuje budowę i funkcje organizmu człowieka:

a) rozpoznaje i podaje nazwy elementów budowy organizmu człowieka (makrocząsteczek, organelli komórkowych, tkanek, narządów, układów narządów),

b) wymienia główne funkcje organizmu i struktury odpowiedzialne za ich wykonywanie,

c) wskazuje charakterystyczne cechy budowy tkanek i określa ich funkcje w organizmie człowieka,

d) przedstawia budowę i funkcjonowanie głównych narządów w układach wewnętrznych człowieka,

e) wyróżnia rodzaje narządów zmysłów i określa ich funkcje, opisuje budowę oraz sposoby funkcjonowania oka i ucha,

f) wyróżnia elementy układu odpornościowego oraz określa ich funkcje, ze szczególnym uwzględnieniem składników krwi i limfy,

g) wskazuje i opisuje powiązania strukturalne oraz funkcjonalne między narządami w obrębie poszczególnych układów i między układami wewnętrznymi człowieka,

h) określa znaczenie poszczególnych układów w funkcjonowaniu organizmu człowieka;

2) przedstawia związki między strukturą i funkcją w organizmie człowieka:

a) wskazuje w budowie struktur (na poziomie makrocząsteczek, organelli komórkowych, tkanek, narządów, układów narządów) cechy adaptacyjne do: wykonywania ruchu, pobierania i trawienia pokarmu oraz wchłaniania substancji odżywczych, transportu substancji, wymiany gazowej i utleniania biologicznego, wydalania, odbierania bodźców i przewodzenia impulsów, powstawania odruchów, regulacji i koordynacji czynności życiowych, rozwoju zarodkowego i płodowego, odpowiedzi na czynniki chorobotwórcze,

b) porównuje budowę i funkcjonowanie struktur, o których mowa w lit. a, w organizmie człowieka oraz przedstawia podobieństwa i różnice wynikające z porównania;

3) przedstawia i wyjaśnia zależności pomiędzy organizmem i środowiskiem:

a) opisuje elementy środowiska przyrodniczego człowieka oraz określa rodzaje zasobów przyrody,

b) wyróżnia i opisuje poziomy troficzne oraz zależności międzygatunkowe (międzypopulacyjne),

c) określa miejsce człowieka w strukturze troficznej ekosystemów, wyjaśnia, na czym polega zależność człowieka od przyrody,

d) na przykładach analizuje i wartościuje (korzystne i niekorzystne) zmiany w środowisku wywołane działalnością człowieka,

e) określa korzyści i zagrożenia dla środowiska i zdrowia człowieka wynikające ze stosowania w praktyce nowych odmian roślin i zwierząt (w tym form transgenicznych) oraz nowoczesnych metod uprawy roślin i hodowli zwierząt,

f) podaje przyczyny aktualnego stanu środowiska w skali lokalnej, krajowej i globalnej oraz sposoby przeciwdziałania niekorzystnym zmianom,

g) określa zagrożenia dla zdrowia wynikające z oddziaływania na organizm człowieka: stresu, szkodliwych substancji (używek, dopingu, trucizn, czynników mutagennych) oraz przedstawia sposoby zapobiegania tym zagrożeniom,

h) wymienia rodzaje niezbędnych człowiekowi składników pokarmowych (z uwzględnieniem witamin, mikroelementów, aminokwasów egzogennych) ze wskazaniem ich źródeł oraz roli w organizmie,

i) opisuje skutki zdrowotne niedoboru podstawowych składników pokarmowych, zaburzenia wynikające z niewłaściwego żywienia (otyłość, anoreksja, bulimia), a także uwarunkowania prawidłowej diety (wiek, płeć, rodzaj pracy, stan zdrowia),

j) określa źródła i drogi zakażenia wirusami (z uwzględnieniem etapów infekcji), bakteriami, pierwotniakami i robakami pasożytniczymi, potrafi podać przykłady chorób oraz sposoby ich zwalczania i zapobiegania im,

k) określa czynniki podnoszące ryzyko chorób układu krążenia (miażdżycy, nadciśnienia, zawału), chorób nowotworowych i chorób układu odpornościowego (alergie, AIDS) oraz przedstawia sposoby zapobiegania tym chorobom;

4) przedstawia i wyjaśnia zjawiska oraz procesy biologiczne:

a) rozpoznaje i podaje nazwy etapów procesów biologicznych,

b) opisuje przebieg trawienia podstawowych składników pokarmowych oraz wchłanianie, transport i magazynowanie substancji odżywczych,

c) określa potrzeby energetyczne organizmu, możliwości ich zaspokojenia przez stosowanie odpowiedniej diety oraz potrafi wyjaśnić związek z kosztami energetycznymi różnych form aktywności fizycznej,

d) określa substraty i produkty głównych etapów oddychania tlenowego oraz beztlenowego w mięśniach (w związku z dużym wysiłkiem fizycznym), wyjaśnia znaczenie oddychania dla funkcjonowania organizmu,

e) opisuje i wyjaśnia proces przewodzenia impulsów nerwowych z uwzględnieniem neuroprzekaźników oraz potrafi przedstawić powstawanie i znaczenie odruchów,

f) wyjaśnia rolę kontrolno-integracyjną mózgu, jego plastyczność działania w rozwoju, uczeniu się i zapamiętywaniu,

g) określa czynniki wywołujące stres oraz wyjaśnia jego mechanizm,

h) potrafi scharakteryzować rodzaje odporności i jej mechanizmy, określa znaczenie odporności w transplantacji,

i) określa miejsce i główne etapy tworzenia się gamet,

j) opisuje podstawowe zmiany zachodzące w rozwoju człowieka od jego poczęcia do narodzin, potrafi określić czynniki zakłócające prawidłowy rozwój,

k) opisuje i wyjaśnia mechanizm homeostazy w organizmie człowieka (z uwzględnieniem wzajemnego oddziaływania układów) na przykładzie regulacji parametrów ustrojowych (temperatury ciała, składu płynów ustrojowych) oraz potrafi wykazać, że choroby to efekt zaburzenia homeostazy ustroju,

I) określa rodzaje bioróżnorodności (genetyczną, gatunkową i ekosystemów) oraz potrafi wyjaśnić jej znaczenie dla człowieka i przyrody, określić czynniki kształtujące i utrzymujące bioróżnorodność, opisać przyrodnicze następstwa jej ograniczania,

m) przedstawia pochodzenie człowieka,

n) opisuje budowę DNA, genu oraz określa właściwości kodu genetycznego,

o) wyróżnia i opisuje etapy biosyntezy białek, z uwzględnieniem roli DNA i RNA,

p) opisuje organizację genomu człowieka oraz wyjaśnia podstawowe zasady dziedziczenia i ekspresji informacji genetycznej,

r) wyróżnia i opisuje typy mutacji i ich konsekwencje biologiczne oraz charakteryzuje czynniki mutagenne,

s) podaje przykłady chorób dziedzicznych człowieka, potrafi określić możliwości ich diagnozowania (z uwzględnieniem diagnostyki molekularnej) i leczenia,

t) charakteryzuje podstawowe techniki inżynierii genetycznej, jej zastosowanie w biotechnologii i medycynie oraz określa korzyści i zagrożenia wynikające z postępów w genetyce.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający:

1) odczytuje informacje przedstawione w formie:

a) tekstu o tematyce biologicznej,

b) tabeli, wykresu, schematu, rysunku;

2) selekcjonuje i porównuje informacje:

a) porządkuje informacje według określonego kryterium,

b) określa podobieństwa i różnice,

c) dobiera i stosuje kryteria selekcji i porównywania;

3) przetwarza informacje:

a) konstruuje tabelę, wykres, schemat, rysunek,

b) redaguje poprawny merytorycznie opis przedstawionego w innej formie obiektu, zjawiska lub procesu;

4) planuje działania na rzecz własnego zdrowia i ochrony środowiska:

a) określa obiekt (przedmiot), zakres, cel działania,

b) opisuje możliwy do realizacji sposób działania, dobiera odpowiednie metody i środki, przewiduje skutki,

c) wskazuje osoby lub organizacje (instytucje), które mogą udzielić wsparcia,

d) planuje przebieg obserwacji;

5) interpretuje informacje i wyjaśnia zależności przyczynowo-skutkowe między prezentowanymi faktami:

a) objaśnia i komentuje informacje, określa tendencje zmian, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe,

b) odnosi się krytycznie do tekstu lub danych (np. oddziela fakty od opinii, wskazuje niespójności, błędy logiczne, niewłaściwą metodykę),

c) wykonuje obliczenia oraz rozwiązuje zadania z zakresu dziedziczenia cech u człowieka;

6) formułuje wnioski oraz formułuje i uzasadnia opinie na podstawie analizy informacji:

a) dobiera racjonalne argumenty,

b) konstruuje samodzielną wypowiedź poprawną pod względem logicznym i merytorycznym.

I. Geografia

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna fakty, rozumie i stosuje pojęcia, prawidłowości i teorie oraz przedstawia i wyjaśnia zdarzenia, zjawiska i procesy, dotyczące:

1) geosfer i ich charakterystyki oraz funkcjonowania systemu przyrodniczego ziemi - zjawisk, procesów, wzajemnych zależności, zmienności środowiska w przestrzeni i w czasie, strefowości geograficznej, klęsk żywiołowych, równowagi ekologicznej;

2) funkcjonalnych i przestrzennych powiązań oraz wzajemnych zależności w systemie człowiek - przyroda - gospodarka, znaczenia podstawowych surowców mineralnych, typów gospodarowania w środowisku i ich następstw na wybranych przykładach (stref, kontynentów, krajów), ze szczególnym uwzględnieniem Polski;

3) przyczyn i skutków nierównomiernego rozmieszczenia ludności na ziemi, problemów demograficznych społeczeństw (ze szczególnym uwzględnieniem Polski), współczesnych migracji ludności, urbanizacji, procesów przekształcania sieci osadniczej (wielkie miasta, suburbia, wyludnianie się terenów wiejskich);

4) świata w fazie przemian społecznych, gospodarczych i politycznych (modernizacja, restrukturyzacja, globalizacja), rozwoju turystyki i rekreacji, współpracy między społecznościami, procesów integracyjnych, zróżnicowania poziomu rozwoju gospodarczego na świecie, konfliktów zbrojnych i innych zagrożeń społeczno-ekonomicznych.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający:

1) posługuje się terminologią geograficzną (np. czyta ze zrozumieniem teksty zawierające terminologię geograficzną, wykorzystuje ją do opisu obiektów oraz przyczyn, przebiegu i skutków zdarzeń, zjawisk i procesów występujących w środowisku geograficznym);

2) lokalizuje ważne obiekty i obszary przyrodnicze oraz społeczno-ekonomiczne na powierzchni ziemi i wskazuje ich położenie na mapach;

3) odczytuje informacje geograficzne z różnych źródeł: map, planów, roczników statystycznych, fotografii, profili, przekrojów, rysunków, czasopism, literatury popularnonaukowej i innych;

4) selekcjonuje, porównuje, interpretuje i grupuje informacje o stanie i zmianach środowiska geograficznego oraz sytuacji społecznej, ekonomicznej i politycznej na świecie według określonych kryteriów;

5) przedstawia zjawiska, procesy i zależności między poszczególnymi elementami środowiska przyrodniczego oraz działalnością człowieka na przykładzie określonego obszaru (w skali globalnej, regionalnej i lokalnej), korzystając ze źródeł informacji geograficznej lub własnej wiedzy;

6) formułuje wnioski na podstawie analizy informacji dotyczących zjawisk i procesów występujących w środowisku geograficznym;

7) przetwarza informacje geograficzne (np. rysuje wykres na podstawie danych liczbowych);

8) stosuje informacje geograficzne w celu rozwiązywania zadań praktycznych (np. oblicza odległości w terenie na podstawie skali mapy, wysokość względną, wartości mierników demograficznych);

9) przewiduje zmiany w środowisku geograficznym spowodowane czynnikami naturalnymi lub działalnością człowieka.

J. Podstawy przedsiębiorczości

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna fakty, rozumie i stosuje pojęcia, prawidłowości i teorie oraz przedstawia i wyjaśnia zdarzenia, zjawiska i procesy, dotyczące:

1) postawy przedsiębiorczości, mocnych i słabych stron własnej osobowości, samoakceptacji, asertywności, kreatywności, odpowiedzialności, motywów aktywności zawodowej i gospodarczej człowieka, rodzajów potrzeb, ograniczoności zasobów i konieczności dokonywania wyboru, kosztu alternatywnego, zdolności do wyznaczania sobie celów i zadań;

2) systemów ekonomicznych i transformacji systemowej w Polsce (funkcjonowania rynku i gospodarki rynkowej, zależności między zyskiem a ryzykiem);

3) gospodarstwa domowego: dochody i wydatki, znaczenie oszczędności, inwestowanie własnych pieniędzy, decyzje konsumenta na rynku, ochrona praw konsumentów;

4) systemu zabezpieczenia emerytalnego, ubezpieczeń zdrowotnych i ubezpieczeń majątkowych;

5) funkcjonowania giełdy papierów wartościowych;

6) przedsiębiorstwa w gospodarce: różnorodność form organizacyjno-prawnych i ich rola w rozwoju gospodarki, majątek przedsiębiorstwa, koszty i przychody oraz zasady rozliczeń finansowych przedsiębiorstwa, formy pozyskiwania kapitału i jego inwestowania;

7) organizacji pracy: zasady pracy zespołowej, komunikacji interpersonalnej i prowadzenia negocjacji, kierowanie i podejmowanie decyzji, z uwzględnieniem zasad etycznych obowiązujących w działalności gospodarczej oraz etyki pracy, rola norm etycznych w funkcjonowaniu rynku („kreatywna księgowość”, korupcja), etyka biznesu;

8) planowania procedury podjęcia działalności gospodarczej (biznesplan);

9) rynku pracy i bezrobocia oraz metod aktywnego poszukiwania pracy, zasad pisania życiorysu zawodowego i listu motywacyjnego, instytucji wspomagających aktywne poszukiwanie pracy, nawiązywania i rozwiązywania stosunku pracy, podstawowych praw i obowiązków pracownika i pracodawcy, mobbingu w miejscu pracy, sposobów przeciwdziałania mobbingowi;

10) obiegu okrężnego w gospodarce, roli państwa w gospodarce rynkowej, podstawowych funkcji ekonomicznych państwa, wzrostu gospodarczego i jego mierników;

11) pieniądza i banków: bank centralny, banki komercyjne, bankowe i pozabankowe usługi finansowe, inflacja;

12) budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego: funkcje, źródła wpływów, kierunki wydatków;

13) współpracy gospodarczej Polski z zagranicą oraz integracji z Unią Europejską, a także procesu globalizacji gospodarki i jego konsekwencji dla Polski.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający:

1) rozróżnia i poprawnie stosuje podstawowe pojęcia i terminy z zakresu mikro- i makroekonomii, prawa pracy, prawa podatkowego, prowadzenia działalności gospodarczej, wykorzystuje terminologię ekonomiczną do opisu przyczyn, przebiegu i skutków zdarzeń, zjawisk i procesów występujących w gospodarce rynkowej;

2) odczytuje informacje ekonomiczne z różnych źródeł: roczników statystycznych, czasopism, literatury popularnonaukowej i innych;

3) analizuje i przetwarza informacje ekonomiczne przedstawione w formie wykresów, schematów, tabel;

4) analizuje oraz interpretuje podstawowe wskaźniki mikro- i makroekonomiczne związane z funkcjonowaniem gospodarki rynkowej (np. PKB i jego przyrost, stopę inflacji, stopę bezrobocia, indeksy giełdowe);

5) selekcjonuje, porównuje, analizuje, interpretuje informacje zawarte w ofertach banków, funduszy inwestycyjnych i emerytalnych, firm ubezpieczeniowych, pracodawców oraz sprzedawców towarów i usług;

6) przedstawia zależności między podmiotem gospodarczym a jego otoczeniem (w skali mikro lub makro), korzystając ze źródeł informacji ekonomicznej lub własnej wiedzy;

7) formułuje wnioski na podstawie analizy informacji dotyczących zjawisk i procesów występujących w gospodarce;

8) przedstawia procedurę ubiegania się o pracę, rozróżnia i sporządza podstawowe dokumenty związane z zatrudnieniem;

9) przedstawia procedurę podejmowania działalności gospodarczej przez osobę fizyczną, rozróżnia elementy biznesplanu i opracowuje w uproszczonej formie jego elementy;

10) stosuje wiedzę i umiejętności z zakresu ekonomii do rozwiązywania problemów związanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego (np. planuje budżet gospodarstwa domowego, oblicza raty kredytu, odsetki z lokaty bankowej, przewiduje opłacalność różnych form inwestowania).

K. Technologia informacyjna

I. WIADOMOŚCI

Zdający zna:

1) funkcje i zasady działania sprzętu komputerowego;

2) zasady bezpiecznej pracy ze sprzętem komputerowym;

3) prawne i społeczne aspekty zastosowań technologii informacyjnej:

a) prawne aspekty korzystania z programów komputerowych i różnych źródeł informacji,

b) proces rozwoju technologii informacyjnej we współczesnym świecie i rozumie jego znaczenie,

c) podstawowe zasady prawa i etyki korzystania z Internetu;

4) różne formy komunikacji w sieci;

5) podstawowe narzędzia technologii informacyjnej:

a) edytor tekstu:

- zasady redagowania dokumentu tekstowego,

- parametry tekstu w dokumencie tekstowym,

b) arkusz kalkulacyjny:

- obszary zastosowań arkusza kalkulacyjnego,

- podstawowe możliwości i własności arkusza kalkulacyjnego,

c) edytor graficzny:

- podstawowe możliwości edytora graficznego,

- rodzaje grafiki: wektorowej i rastrowej,

- pojęcie rozdzielczości,

- podstawowe formaty plików graficznych (zależność rozmiaru od rozdzielczości),

- schematy kolorów: RGB i CMYK,

d) bazę danych: pojęcie bazy danych, rekordu, pola i typu danych.

II. UMIEJĘTNOŚCI

Zdający potrafi:

1) opracować dokumenty o rozbudowanej strukturze zawierające informacje pochodzące z różnych źródeł;

2) rozwiązywać zadania z zakresu różnych dziedzin nauczania z wykorzystaniem programów komputerowych i metod informatyki;

3) stosować podstawowe formy organizowania informacji w bazach danych;

4) wyszukiwać informacje w bazach danych;

5) projektować i tworzyć prezentacje (multimedialne, stronę internetową) na wybrany temat;

6) wykorzystywać informacje pochodzące z różnych źródeł;

7) komunikować się właściwie i celowo, wykorzystując sieć komputerową.