Na podstawie art. 204 § 1 i 3 Kodeksu pracy zarządza się, co następuje:

§ 1.[Zakaz zatrudniania młodocianych] Zabronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach określonych w wykazie prac wzbronionych młodocianym, stanowiącym załącznik [1] do rozporządzenia.

§ 2.[Zezwolenie na zatrudnienie młodocianych] Zezwala się na zatrudnianie młodocianych w wieku powyżej 16 lat przy niektórych rodzajach prac wzbronionych na zasadach określonych w załączniku do rozporządzenia, w zakresie potrzebnym do przygotowania zawodowego, jeżeli prace te są przewidziane w programach praktycznej nauki zawodu.

§ 3.[Charakter zatrudnienia bezrobotnych] 1. Zatrudnianie młodocianych przy pracach, o których mowa w § 2, nie może mieć charakteru pracy stałej, lecz powinno ograniczać się do zaznajamiania młodocianych z czynnościami podstawowymi, niezbędnymi do wykonywania zawodu.

2. Czas zatrudnienia młodocianych przy pracach, o których mowa w § 2, powinien być każdorazowo odnotowany w dokumentacji praktycznej nauki zawodu, określonej przez Ministra Edukacji Narodowej na podstawie odrębnych przepisów.

§ 4.[Wykaz prac] 1. Zakłady pracy, opierając się na wykazie prac, o którym mowa w § 1, określają, w porozumieniu z zakładowymi organizacjami związkowymi, a w przypadku ich braku z innymi przedstawicielstwami pracowników, wykazy stanowisk pracy i rodzaje prac wzbronionych młodocianym oraz wykazy stanowisk pracy i prac dozwolonych w celu odbycia przygotowania zawodowego.

2. W każdej jednostce organizacyjnej zakładu pracy zatrudniającej młodocianych powinien znajdować się w widocznym miejscu wykaz stanowisk roboczych, na których jest wzbronione zatrudnianie młodocianych.

3. W ustalaniu wykazu, o którym mowa w ust.1, powinien uczestniczyć lekarz sprawujący opiekę profilaktyczną nad młodocianymi w zakładzie pracy.

§ 5.[Szczególna ochrona zdrowia] Zakłady pracy zatrudniające młodocianych przy pracach, o których mowa w § 2, są obowiązane zapewnić szczególną ochronę ich stanu zdrowia, a w szczególności:

1) organizować pracę i zajęcia młodocianych w taki sposób, by na terenie zakładu pracy znajdowali się zawsze pod opieką wyznaczonej w tym celu osoby,

2) organizować przerwy w pracy młodocianych dla ich odpoczynku w pomieszczeniach izolowanych od czynników uciążliwych, występujących na danym stanowisku pracy,

3) przestrzegać stosowania przez młodocianych właściwej odzieży ochronnej i sprzętu ochrony osobistej, zasad bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przeprowadzać instruktaż wyjaśniający podstawy skutecznego stosowania środków ochrony osobistej (indywidualnej) i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy.

§ 6.[Nadzór nauczycieli zawodu] Zatrudnianie młodocianych w celu przygotowania zawodowego powinno odbywać się pod nadzorem nauczycieli zawodu, instruktorów nauki zawodu lub innych osób uprawnionych do prowadzenia praktycznej nauki zawodu.

§ 7.[Przepisy uchylone] Tracą moc:

1) rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 września 1958 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym (Dz. U. Nr 64, poz. 312 i Nr 71, poz. 355 oraz z 1970 r. Nr 10, poz. 86),

2) rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dnia 25 lipca 1959 r. w sprawie zezwolenia na zatrudnianie młodocianych w wieku powyżej 16 lat przy niektórych rodzajach prac wzbronionych (Dz. U. Nr 44, poz. 275, z 1960 r. Nr 19, poz. 118, z 1964 r. Nr 29, poz. 189, z 1968 r. Nr 23, poz. 154 i z 1973 Nr 37, poz. 216) oraz

3) rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 kwietnia 1987 r. w sprawie zatrudniania młodocianych w wieku powyżej 16 lat przy niektórych rodzajach prac wzbronionych w górnictwie węglowym (Dz. U. Nr 14, poz. 86).

§ 8.[Wejście w życie] [2] Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, z tym że przepis § 4 wchodzi w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia.

Załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów

z dnia 1 grudnia 1990 r. (poz. 500)

WYKAZ PRAC WZBRONIONYCH MŁODOCIANYM

I. Prace wzbronione, związane z nadmiernym wysiłkiem fizycznym i transportem ciężarów oraz wymuszoną pozycją ciała

1. Obciążenie pracą fizyczną

1) Wzbronione są młodocianym prace polegające wyłącznie na podnoszeniu, przenoszeniu i przewożeniu ciężarów i pracę wymagające powtarzania dużej liczby jednorodnych ruchów. Czynności te mogą być wykonywane przez młodocianych tylko w zakresie niezbędnym do nauki zawodu, jeżeli czas ich wykonywania nie przekracza 1/3 czasu pracy młodocianego.

2) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach, przy których najwyższe wartości obciążenia pracą fizyczną, mierzone wydatkiem energetycznym netto na wykonywanie pracy, przekraczają:

Wiek	Dziewczęta					Chłopcy
	dorywczo na min.		na 6 godzin		W	dorywczo na min.		na 6 godzin		w
	kJ	kcal	kJ	kcal		kJ	kcal	kJ	kcal
do ukończenia 16 roku życia	9,2	2,2	1800	430	84	11,3	2,7	2600	620	120
od 16 do ukończenia 18 roku życia	10,5	2,5	2300	550	107	12,6	3,0	3030	720	140

Uwaga: 1 kcal = 4,19 kJ

Uwaga: Wartości wydatku energetycznego na minutę dotyczą tylko wysiłków krótkotrwałych.

2. Dźwiganie ciężarów i ich transport.

1) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach załadunkowych i wyładowczych, przy przetaczaniu beczek, bali, kloców itp., przy przewożeniu ciężarów środkami transportu,

2) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy ręcznej obsłudze dźwigni, korb i kół sterowniczych, przy której niezbędna jest siła przekraczająca następujące wartości:

Wiek	Przy obciążeniu jednostkowym (w N) przeciętnie do 4x na godzinę w czasie zmiany roboczej
	dziewczęta	chłopcy
do ukończenia 16 roku życia	60	100
od 16 do ukończenia 18 roku życia	100	150
	Po powtarzalnym obciążeniu
do ukończenia 16 roku życia	30	40
od 16 do ukończenia 18 roku życia	40	60

Uwaga: 1 N = ok. 0,1 kG

3) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy nożnej obsłudze elementów urządzeń (pedałów, przycisków nożnych itp.) wymagających sił przekraczających następujące wartości:

Wiek	Przy obciążeniu jednostkowym (w N) przeciętnie do 4x na godzinę w czasie zmiany roboczej
	dziewczęta	chłopcy
do ukończenia 16 roku życia	160	200
od 16 do ukończenia 18 roku życia	200	250
	Po powtarzalnym obciążeniu
do ukończenia 16 roku życia	80	10
od 16 do ukończenia 18 roku życia	100	150

Uwaga: 1 N = ok. 0,1 kG

4) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy ręcznym dźwiganiu i przenoszeniu na odległość powyżej 25 m ciężarów o masie przekraczającej następujące wartości:

Wiek	Przy obciążeniu jednostkowym (w N) przeciętnie do 4x na godzinę w czasie zmiany roboczej
	dziewczęta	chłopcy
do ukończenia 16 roku życia	10	15
od 16 do ukończenia 18 roku życia	20	25
	Po powtarzalnym obciążeniu
do ukończenia 16 roku życia	5	8
od 16 do ukończenia 18 roku życia	8	12

5) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy ręcznym przenoszeniu pod górę, tj. po pochylniach i schodach, których wysokość przekracza 5 m, a kąt nachylenia - 30^o, ciężarów o masie przekraczające następujące wartości:

Wiek	Przy obciążeniu jednostkowym (w N) przeciętnie do 4x na godzinę w czasie zmiany roboczej
	dziewczęta	chłopcy
do ukończenia 16 roku życia	5	8
od 16 do ukończenia 18 roku życia	10	15
	Po powtarzalnym obciążeniu
do ukończenia 16 roku życia	3	5
od 16 do ukończenia 18 roku życia	5	8

3. Przewożenie ciężarów na taczkach jednokołowych

1) Wzbronione jest młodocianym chłopcom do ukończenia 16 roku życia oraz dziewczętom do ukończenia 18 roku życia przewożenie ciężarów na taczkach jednokołowych.

2) Dozwolone jest młodocianym chłopcom po ukończenia 16 roku życia przewożenie na odległość do 50 m ładunków o masie do 50 kg po powierzchni gładkiej, utwardzonej lub po pomostach zbitych z desek trwale zamocowanych, jeżeli pochylenie powierzchni nie przekracza 2%.

4. Przewożenie ciężarów na wózkach 2-kołowych poruszanych ręcznie

1) Wzbronione jest przewożenie ciężarów wyżej wymienionymi wózkami młodocianym chłopcom do ukończenia 16 roku życia oraz dziewczętom do ukończenia 18 roku życia.

2) Dozwolone jest młodocianym chłopcom po ukończeniu 16 roku życia przewożenie na odległość do 100 m po powierzchni gładkiej ładunków o masie do 80 kg, jeżeli pochylenie powierzchni nie przekracza 2%, a po powierzchni nierównej - ciężarów do 50 kg, jeżeli pochylenie powierzchni nie przekracza 1%.

5. Przewożenie ciężarów na wózkach 3- lub 4-kołowych poruszanych ręcznie

1) Wzbronione jest młodocianym chłopcom i dziewczętom do ukończenia 16 roku życia przewożenie ładunków na wymienionych wózkach.

2) Dozwolone jest młodocianym po ukończeniu 16 roku życia przewożenie na odległość do 150 m ładunków o masie: dziewczętom do 50 kg oraz chłopcom do 80 kg, jeżeli pochylenie powierzchni nie przekracza 2%.

6. Przewożenie ciężarów na wózkach poruszanych ręcznie po szynach

1) Wzbronione jest młodocianym dziewczętom i chłopcom do 16 roku życia przewożenie ładunków w wagonikach, kolebach przemieszczanych ręcznie po szynach.

2) Dozwolone jest młodocianym po ukończeniu 16 roku życia przewożenie na odległość do 200 m ładunków w wagonikach, kolebach przemieszczanych ręcznie po szynach o masie: dziewczętom do 300 kg oraz chłopcom do 400 kg, jeżeli pochylenie toru nie przekracza 1%.

Uwaga: Wielkość ciężarów wymienionych w ust. 3 pkt 2, ust. 4 pkt 2, ust. 5 pkt 2 i ust.6 pkt 2 obejmuje również wagę urządzenia transportowego.

7. Prace wymagające stale wymuszonej i niewygodnej pozycji ciała

1) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach wymagających stale wymuszonej i niewygodnej pozycji ciała:

- pochylonej w przysiadzie,

- leżącej, na boku lub na wznak, w tym w szczególności przy remoncie pojazdów mechanicznych,

- na kolanach, w tym w szczególności przy ręcznym cyklinowaniu podłóg, przy pracach brukarskich, posadzkarskich itp.

2) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych w wieku powyżej 16 lat, w zakresie potrzebnym do przygotowania zawodowego w zawodzie mechanika pojazdów samochodowych, przy pracach wymagających wymuszonej pozycji ciała nie dłużej niż w ciągu 3 godzin na dobę.

3) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych chłopców w wieku powyżej 16 lat, w zakresie nauki zawodu posadzkarza oraz montera nawierzchni drogowych, przy pracach brukarskich nie dłużej niż w ciągu 3 godzin na dobę.

II. Prace w obciążającym mikroklimacie środowiska pracy

1. Mikroklimat gorący

1) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych w pomieszczeniu pracy, gdzie temperatura przekracza 30^oC, a wilgotność powietrza przekracza 65%, a także w warunkach bezpośredniego oddziaływania otwartego źródła promieniowania, w tym w szczególności obsługa suszarni, spiekanie i prażenie rud, walcowanie, wytapianie, rozlewanie i odlewanie metali lub ich stopów, naprawa pieców hutniczych, obsługa pieców do termicznej obsługi cieplnej, w hutach szkła i przetwórniach szkła - obsługa pieców do wytapiania i odprężania, naprawa pieców szklarskich, formowanie szkła oraz wszelkie prace na pomostach czynnych pieców do wytapiania szkła, prace przy wypalaniu dolomitu i wapna, gotowanie asfaltu i prace z gorącym asfaltem, bezpośrednia obsługa pieców piekarniczych, prace przy przygotowaniu karmelu w kociołkach.

2) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych w zakresie potrzebnym do nauki zawodu, do 3 godzin na dobę, w mikroklimacie gorącym do wartości 26^oC wskaźnika obciążenia termicznego WBGT, pod warunkiem zachowania norm wydatku energetycznego określonych w dz. 1 ust. 1 pkt 2 oraz zapewnienia młodocianym na stanowiskach pracy dostatecznej ilości odpowiednich napojów i dziesięciominutowych przerw po każdych pięćdziesięciu minutach pracy. Zezwolenie dotyczy nauki w następujących zawodach:

a) hutnika wielkopiecownika, stalownika, walcownika i operatora urządzeń metalurgicznych - chłopców w wieku powyżej 16 lat - w hutach żelaza i stali pod następującymi warunkami:

- szkolenie praktyczne powinno polegać na stopniowym wprowadzaniu młodocianego w działalność w danym zawodzie pod kierunkiem wyznaczonego instruktora, poczynając od obserwacji procesów produkcyjnych, poprzez wstępne ćwiczenia na stanowiskach szkoleniowych i prace pomocnicze przy obsłudze stanowisk roboczych wyznaczonych programem nauczania,

- zapewnienia na stanowiskach pełnej obsady pracowników,

- wyłączenia, w odniesieniu do młodocianych, prac normowanych i akordowych,

- ograniczeniu czasu zajęć młodocianych na odcinkach wielkich pieców, w wydziałach stalowni i na wydziałach walcowni do 2 godzin na dobę,

- wyłączenia praktycznej nauki zawodu młodocianych w spiekalniach, w hali namiarowej i gardzieli wielkich pieców w halach odlewniczych i lejniczych, przy mieszalniach w stalowniach oraz walcowniach blach, rur i drutu,

b) hutnika szkła - chłopców w wieku powyżej 17 lat - z wyłączeniem wydmuchiwania ustnego,

c) ceramika - chłopców w wieku powyżej 16 lat,

d) piekarza - w wieku powyżej 16 lat - przy bezpośredniej obsłudze pieców piekarniczych w zakładach zmechanizowanych,

e) cukiernika, karmelarza i czekoladziarza - w wieku powyżej 17 lat - przy produkcji wyrobów czekoladowych i z mas karmelowych.

3) (skreślony).

2. Mikroklimat zimny

1) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych w mikroklimacie zimnym, tj. w temperaturze powietrza niższej niż +14°C, a także przy wilgotności względnej wyższej niż 65%, w tym w szczególności przy pracach w chłodniach, przechowalniach produktów żywnościowych, zamrażalniach, w stałym kontakcie z wodą, solanką i innymi płynami, przy robotach ziemnych w mokrym gruncie - osuszaniu, nawadnianiu, a także gdy występują warunki narażające na stałe przemakanie odzieży, powodujące naruszenie bilansu cieplnego u młodych pracowników.

2) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych w wieku powyżej 16 lat, w zakresie potrzebnym do przygotowania zawodowego, w mikroklimacie zimnym, z wyłączeniem prac w chłodniach i zamrażalniach, pod następującymi warunkami:

- wyposażenia młodocianych w odzież o odpowiedniej ciepłochronności zgodnej z wymaganiami Polskiej Normy,

- zapewnienia na stanowiskach pracy gorących napojów,

- przestrzegania, aby wydatek energetyczny nie przekraczał norm określonych w dz. I ust. 1 pkt 2, oraz ograniczenia do 3 godzin na dobę czasu pracy młodocianych w pomieszczeniach z temperaturą niższą niż 10^oC.

3) W przypadku, gdy zaistnieje konieczność wykonywania pracy bez zastosowania rękawic ochronnych, dozwolone jest zatrudnianie młodocianych, o których mowa w pkt 2, w warunkach do wartości 800 kcal/m² x h wskaźnika siły chłodzącej WCI określonego przepisami w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.

3. Mikroklimat zmienny

Wzbronione jest zatrudnienie młodocianych w środowisku o dużych wahaniach parametrów makroklimatu - nagłe zmiany temperatury powietrza w zakresie 15°C, przy braku możliwości stosowania 15-20 minutowej adaptacji w pomieszczeniach o temperaturze pośredniej.

III. Prace przy nieodpowiednim oświetleniu

1) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy czynnościach lub w pomieszczeniach, w których parametry oświetlenia nie odpowiadają wymaganiom określonym przez polskie normy.

2) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych w wieku powyżej 16 lat, w zakresie potrzebnym do przygotowania zawodowego w zawodzie fotografa, w pomieszczeniach zaciemnionych w wymiarze do 2 godzin dziennie.

3) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych w wieku powyżej 17 lat w zakresie potrzebnym do przygotowania zawodowego:

a) w konserwatoriach filmów,

b) w ciemniach filmowych,

c) przy montaży filmów,

d) w charakterze pomocy przy obsłudze aparatów projekcyjnych 35 mm wyposażonych w lampy łukowe - pod warunkiem nieprzekraczania przy tych pracach 6 godzin na dobę, a w kabinie kinooperatora - czasu pracy w ciągu 2 seansów.

IV. Prace w hałasie i drganiach

1. Hałas

1) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych w warunkach narażenia na hałas, którego:

- poziom ekspozycji odniesiony do 8-godzinnego dobowego lub do przeciętnego tygodniowego, określonego w Kodeksie pracy, wymiaru czasu pracy przekracza wartość 80 dB,

- szczytowy poziom dźwięku C przekracza wartość 130 dB,

- maksymalny poziom dźwięku A przekracza wartość 110 dB.

2) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych w warunkach narażenia na hałas infradźwiękowy, którego:

- równoważny poziom ciśnienia akustycznego skorygowany charakterystyką częstotliwościową G odniesiony do 8-godzinnego dobowego lub do przeciętnego tygodniowego, określonego w Kodeksie pracy, wymiaru czasu pracy przekracza wartość 86 dB,

- szczytowy nieskorygowany poziom ciśnienia akustycznego przekracza wartość
135 dB,

3) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych w warunkach narażenia na hałas ultradźwiękowy, którego:

- równoważne poziomy ciśnienia akustycznego w pasmach tercjowych o częstotliwościach środkowych od 10 kHz do 40 kHz odniesione do 8-godzinnego dobowego lub do przeciętnego tygodniowego, określonego w Kodeksie pracy, wymiaru czasu pracy,

- maksymalne poziomy ciśnienia akustycznego w pasmach tercjowych o częstotliwościach środkowych od 10 kHz do 40 kHz

przekraczają wartości podane w tabeli:

2. Drgania

1) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych w warunkach narażenia na drgania działające na organizm przez kończyny górne, których;

- wartość sumy wektorowej skutecznych, ważonych częstotliwości owo przyśpieszeń drgań wyznaczonych dla trzech składowych kierunkowych X, Y i Z, przy 8-godzin-nym działaniu drgań na organizm, przekracza 1 m/s²,

- maksymalna wartość sumy wektorowej skutecznych, ważonych częstotliwościowo przyśpieszeń drgań wyznaczonych dla trzech składowych kierunkowych X, Y i Z, dla ekspozycji trwających 30 minut i krótszych, przekracza 4 m/s².

2) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych w warunkach narażenia na drgania o ogólnym działaniu na organizm, których:

- wartość sumy wektorowej skutecznych, ważonych częstotliwościowo przyśpieszeń drgań wyznaczonych dla trzech składowych kierunkowych X, Y i Z, przy 8-godzin-nym działaniu na organizm, przekracza 0,25 m/s²,

- maksymalna wartość sumy wektorowej skutecznych, ważonych częstotliwościowo przyśpieszeń drgań wyznaczonych dla trzech składowych kierunkowych X, Y i Z, dla ekspozycji trwających 30 minut i krótszych, przekracza 1 m/s².

V. Prace w polach elektromagnetycznych, elektrostatycznych i narażających na promieniowanie jonizujące, laserowe, nadfioletowe i podczerwone

1. Pola i promieniowanie elektromagnetyczne z zakresu częstotliwości 0 Hz - 300 GHz

Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach w zasięgu pól elektromagnetycznych o natężeniach przekraczających wartości dla strefy bezpiecznej, określone w przepisach w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.

2. Promieniowanie jonizujące

Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych w warunkach narażenia na promieniowanie jonizujące na poziomie przekraczającym dopuszczalne wartości dawek granicznych określone w przepisach prawa atomowego.

3.Promieniowa nielaserowe

Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach stwarzających ryzyko narażenia na bezpośrednie lub pośrednie promieniowanie laserowe.

4. Promieniowanie nadfioletowe

Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach stwarzających ryzyko narażenia na bezpośrednie lub pośrednie promieniowanie nadfioletowe, emitowane przez technologiczne urządzenia przemysłowe, w tym w szczególności spawanie metali, z wyjątkiem odstępstw, o których mowa w ust.5 pkt 2.

5. Promieniowanie podczerwone

1) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach, przy których istnieje ryzyko narażenia na promieniowanie podczerwone, w tym w szczególności przy spawaniu, cięciu i spiekaniu metali w kuźniach przy piecach grzewczych.

2) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych chłopców w wieku powyżej 17 lat w zakresie potrzebnym do przygotowania zawodowego w zawodach:

a) spawacza - przy spawaniu, cięciu i stapianiu metali, z wyłączeniem metali kolorowych oraz spawania wewnątrz zbiorników i pod wodą, nie dłużej niż w ciągu 3 godzin na dobę, w granicach do 60 godzin w całym okresie szkolenia zawodowego przy najprostszych i najmniej szkodliwych pracach z tego zakresu,

b) ślusarza, hydraulika, montera itp. - przy spawaniu, cięciu i stapianiu metali, z wyłączeniem metali kolorowych oraz spawania wewnątrz zbiorników i pod wodą, nie dłużej niż 3 godziny dziennie w granicach do 60 godzin w całym okresie szkolenia zawodowego, pod warunkiem że młodociani będą je wykonywali pod nadzorem nauczycieli zawodu lub instruktorów spawaczy posiadających kwalifikacje spawacza.

Zatrudnianie młodocianych przy spawaniu, cięciu i stapianiu metali może się odbywać tylko na tych stanowiskach, na których będzie zapewniona sprawnie i skutecznie działająca wentylacja miejscowa i ogólna,

c) kowala - przy ręcznych pracach kowalskich z zastosowaniem młotków do 5 kg wagi, nie dłużej niż w ciągu 4 godzin na dobę, przy zachowaniu norm wydatku energetycznego określonych w dz. I, ust. 1, pkt 2 wykazu.

W zakresie nauki w innych zawodach, jak np. ślusarza, montera itp., jeśli programy nauczania przewidują zaopatrzenie się szkolonych młodocianych z pracami kowalskimi - zezwala się na zatrudnianie młodocianych przy wyżej wymienionych pracach kowalskich w granicach do 3 godzin dziennie oraz do 60 godzin w całym okresie szkolenia zawodowego.

VI. Prace pod ziemią, poniżej poziomu gruntu i na wysokości

1. Prace pod ziemią

1) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach pod ziemią.

2) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych chłopców w wieku powyżej 16 lat przy niektórych rodzajach prac pod ziemią w górnictwie węglowym, w zakresie potrzebnym do przygotowania zawodowego w zawodach:

a) górnika węglowego,

b) mechanika maszyn i urządzeń górnictwa podziemnego,

c) elektromontera górnictwa podziemnego,

d) montera technicznych urządzeń w górnictwie,

e) montera układów elektronowych i automatyki przemysłowej - specjalizacja: urządzenia elektroniki i automatyki w górnictwie

na warunkach określonych w pkt 3-7.

3) Czas pracy młodocianych pod ziemią nie może przekraczać 14 dni w miesiącu, przy czym czas pracy młodocianych w wieku do 17 lat nie może przekraczać 4 godzin na dobę, a młodocianych w wieku od 17 do 18 lat - 6 godzin na dobę.

4) W czasie szkolenia zawodowego młodociani mogą być zatrudniani w polach szkoleniowych, tj. w oddziałach kopalni specjalnie przeznaczonych do szkolenia, lub na stanowiskach szkoleniowych w warsztatach energomechanicznych i w oddziałach ruchowych kopalni pod ziemią, zatwierdzonych dla celów szkoleniowych w planie ruchu zakładu górniczego przez właściwy okręgowy urząd górniczy.

5) Zatrudnianie młodocianych na stanowiskach szkoleniowych w warsztatach energomechanicznych i w oddziałach ruchowych kopalni pod ziemią powinno odbywać się przy pełnej obsadzie pracowników dorosłych z odpowiednimi kwalifikacjami zawodowymi.

6) Praca młodocianych pod ziemią:

- może odbywać się po stwierdzeniu zgodności warunków pracy z obowiązującymi przepisami prawa górniczego oraz przepisami i normami higieniczno-sanitarnymi, w tym braku nadmiernych ciśnień, braku zapylenia szkodliwego dla zdrowia, promieniowania jonizującego, nadmiernego hałasu i po zapewnieniu dobrego przewietrzenia, korzystnego mikroklimatu i odpowiedniego oświetlenia, bezpieczeństwa przeciwpożarowego, wodnego i gazowego oraz dogodnego i bezpiecznego dojścia do miejsca pracy,

- nie może odbywać się w chodnikach wymagających pozycji leżącej lub pochylonej, w miejscach mokrych, przy rabunku, w polach pożarowych oraz w warunkach niebezpiecznych, gdzie wymagana jest duża ostrożność i doświadczenie,

- nie może polegać na dźwiganiu, przenoszeniu i przewożeniu ciężarów ponad normy określone dla młodocianych.

7) Zatrudnianie młodocianych pod ziemią może odbywać się tylko:

- pod nadzorem nauczycieli, zatwierdzonych przez właściwy okręgowy urząd górniczy, lub instruktorów praktycznej nauki zawodu, zatwierdzonych przez kierownika zakładu górniczego, przy czym na jednego instruktora nie może przypadać więcej niż 5 młodocianych,

- zgodnie z programem zajęć praktycznych, opracowanym i zatwierdzonym na podstawie obowiązujących przepisów.

8) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych chłopców w wieku powyżej 16 lat przy niektórych rodzajach prac wzbronionych w głębinowych kopalniach rud i kopalniach soli, w zakresie potrzebnym do przygotowania zawodowego w zawodzie górnika, z zachowaniem warunków, o których mowa w pkt 2 do 7, dotyczących zatrudnienia młodocianych w górnictwie węglowym

2. Prace poniżej poziomu gruntu

1) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych w zagłębieniach o głębokości większej niż 0,7 m, których szerokość jest mniejsza niż dwukrotna głębokość.

2) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych w wieku powyżej 16 lat, w ramach praktycznej nauki zawodu hydraulika, elektromechanika i teletechnika, w zagłębieniach do 1,5 m, które są obudowane zgodnie z obowiązującymi przepisami.

3. Prace na wysokości

1) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach na wysokości powyżej 3 m, w tym w szczególności grożących upadkiem z wysokości: przy budowie, naprawie i czyszczeniu kominów; prace związane z przymusową pozycją ciała, w przestrzeni ograniczonej; prace narażające na zmienny mikroklimat, prowadzone na zewnątrz budynku.

2) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych w wieku powyżej 17 lat przy pracach na wysokości do 10 m, w wymiarze do 2 godzin dziennie, pod warunkiem pełnego zabezpieczenia przed upadkiem i wyłączenia zagrożeń wymienionych w pkt 1 oraz w innych ustępach wykazu.

4. Prace w kamieniołomach i kopalniach odkrywkowych.

1) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych w kamieniołomach i kopalniach odkrywkowych oraz przy wydobywaniu i przerobie siarki, z zastrzeżeniem, o którym mowa w pkt 2.

2) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych chłopców w wieku powyżej 16 lat w kamieniołomach i kopalniach odkrywkowych w zakresie potrzebnym do przygotowania zawodowego w zawodach: górnika, operatora, mechanika, ślusarza i elektromontera maszyn i urządzeń górniczych oraz montera układów elektronowych i automatyki przemysłowej - w granicach do 4 godzin dziennie oraz z zachowaniem warunków, o których mowa w ust. 1 pkt 4-7.

VII. Prace w podwyższonym lub obniżonym ciśnieniu.

1. Podwyższone ciśnienie

Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach w warunkach podwyższonego ciśnienia, w tym w szczególności w komorach wysokich ciśnień lub w innych urządzeniach hiperbarycznych nawodnych albo naziemnych, w urządzeniach komunikacji lotniczej; prace nurków i płetwonurków; prace w kesonach.

2. Obniżone ciśnienie

Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych w warunkach obniżonego ciśnienia, w tym w szczególności w komorach niskich ciśnień lub w innych urządzeniach hipobarycznych nawodnych lub naziemnych.

VIII. Prace w narażeniu na szkodliwe działanie pyłów.

1) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach lub w pomieszczeniach, w których są narażeni na szkodliwy wpływ:

a) pyłów o działaniu zwłókniającym i drażniącym, których stężenia przekraczają 2/3 wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń określonych dla dorosłych,

b) pyłów o działaniu uczulającym.

2) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych w kontakcie z czynnikami zaliczanymi do alergenów, pod warunkiem uzyskania specjalistycznej opinii lekarskiej o braku przeciwwskazań zdrowotnych do kontaktu z alergenami.

3) (skreślony).

IX. Prace w kontakcie ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi.

1) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach, przy których źródłem zakażenia lub zarażenia może być chory człowiek lub materiał zakaźny pochodzenia ludzkiego, tj. krew, tkanki, mocz, kał itp., w tym w szczególności wszelkie prace w szpitalach (oddziałach) zakaźnych oraz dla nerwowo i psychicznie chorych.

2) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych w wieku powyżej 16 lat w zakresie nauki zawodu w placówkach służby zdrowia (z wyjątkiem placówek wymienionych w pkt 1) w wymiarze do 6 godzin na dobę, z wyjątkiem następujących czynności:

- wynoszenie, mycie i dezynfekcja naczyń z wydalinami, wydzielinami i innymi materiałami potencjalnie zakaźnymi, mycie chorych zanieczyszczonych, pomoc przy zaspokajaniu potrzeb fizjologicznych,

- prace dezynfekcyjne, dezynsekcyjne, deratyzacyjne z zastosowaniem toksycznych środków chemicznych,

- pobieranie i przenoszenie materiału do badań laboratoryjnych (jak kał, mocz, krew, plwocina itp.),

- wykonywanie toalety pośmiertnej i prace w prosektoriach.

3) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach, przy których występują zagrożenia czynnikami biologicznymi, przenoszonymi na człowieka przez kontakt ze zwierzętami lub produktami pochodzenia zwierzęcego, w tym szczególnie:

a) drobnoustrojami chorób odzwierzęcych, tj. zoonozami,

b) alergenami pochodzenia zwierzęcego: wydalinami, roztoczem, sierścią, łupieżem zwierząt hodowlanych, pyłem jedwabiu naturalnego, pierzem ptaków, mączką rybną itp. występującymi w hodowli i przetwórstwie.

4) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych w wieku powyżej 16 lat, w zakresie nauki zawodu rymarza, kaletnika, cholewkarza, obuwnika, kuśnierza, przy ręcznym i maszynowym krojeniu skór w wymiarze do 3 godzin na dobę.

5) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach, przy których występują zagrożenia czynnikami biologicznymi pochodzenia roślinnego lub mikroorganizmami przenoszonymi przez rośliny:

a) drobnoustrojami występującymi w roślinach, tj. bakteriami, promieniowcami, grzybami itp., które stanowią zagrożenie w trakcie procesów magazynowania, przetwarzania i użytkowania różnych surowców roślinnych,

b) pyłami pochodzenia roślinnego, powodującymi stany uczuleniowe, w tym w szczególności pyłami zbożowymi, paszowymi, tytoniowymi i z ziół leczniczych.

6) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych chłopców w wieku do 17 lat w zakresie nauki zawodu młynarza przy obsłudze maszyn czyszczących i mielących, pod warunkiem że stężenia pyłów nie przekraczają 2/3 wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń określonych dla dorosłych,

7) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych w kontakcie z czynnikami zaliczanymi do alergenów, o których mowa w pkt 3 lit. b) i pkt 5 lit. b), pod warunkiem uzyskania specjalistycznej opinii lekarskiej o braku przeciwwskazań zdrowotnych do kontaktu z alergentami.

X. Prace w narażeniu na działanie szkodliwych substancji chemicznych

1. Czynniki i procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym i o prawdopodobnym działaniu rakotwórczym. Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach w narażeniu na działanie czynników i procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym i o prawdopodobnym działaniu rakotwórczym, określonych w odrębnych przepisach.

2. Substancje toksyczne

1) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych w narażeniu na działanie metali ciężkich i ich związków, np. kadmu, ołowiu i rtęci, a także przy pracach narażających na bezpośredni kontakt z substancjami żrącymi i wybuchowymi oraz truciznami określonymi w odrębnych przepisach.

2) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych w środowisku pracy, w którym mogą być narażeni na działanie innych związków toksycznych, których stężenie przekracza 2/3 wartości stężeń określonych dla dorosłych.

3) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych chłopców w wieku powyżej 16 lat, w zakresie nauki zawodu drukarza-trawiacza, przy trawieniu klisz, płyt cylindrów, pod warunkiem że młodociani będą zatrudnieni tylko w zakładach pracy, które posiadają odpowiednie warunki zapewniające higienę i bezpieczeństwo pracy, oraz że prace te będą wykonywane w granicach najwyżej do 2 godzin dziennie.

4) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych w wieku powyżej 16 lat w zakresie nauki zawodu farbiarza przy wykańczaniu tkanin oraz zawodu garbarza w wymiarze do 12 godzin na tydzień, pod warunkiem że szkolenie będzie odbywało się w warunkach laboratoryjnych lub w wydzielonych dla celów szkolenia pomieszczeniach odpowiednio wyposażonych.

3. Związki chemiczne zaliczane do najczęstszych alergentów kontaktowych.

1) Wzbronione jest młodocianym wykonywanie prac w kontakcie z następującymi związkami chemicznymi powodującymi uczulenia:

- aldehyd glutarowy,

- barwniki azowe,

- bezwodnik kwasu ftalowego,

- bezwodnik maleinowy,

- bromek metylu,

- 1,1-dwuchloroetan,

- dwunitrochlorobenzen,

- 4,6-dwunitrokrezol,

- dwumetyloamina,

- dwumetylohydrazyna,

- chrom i jego związki,

- fenylodwuamina,

- fenylohydrazyna,

- fluorki,

- formaldehyd,

- fosfor (trójchlorek fosforu),

- heksachlorocykloheksan,

- hydrochinon,

- hydrazyna,

- izocyjaniany i dwuizocyjaniany,

- kwas wodorocyjanowe,

- nikiel i jego związki,

- pięciochlorofenol,

- platyny sole rozpuszczalne,

- primina,

- produkty termicznego rozpadu tworzyw sztucznych,

- rtęć (związki organiczne),

- sulfanilamid,

- terpentyna,

- tlenek etylenu,

- trójetylenoczteroamina (Tecza, Z-1),

- utwardzacze,

- żywice epoksydowe.

2) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych w kontakcie z czynnikami zaliczanymi do alergentów, pod warunkiem uzyskania specjalistycznej opinii lekarskiej o braku przeciwwskazań zdrowotnych do kontaktu z alergenami.

4. Chemiczne środki ochrony roślin

1) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych w środowisku pracy, w którym występują chemiczne środki ochrony roślin zaliczane do I i II klasy toksyczności, w tym w szczególności przy produkcji, magazynowaniu i stosowaniu.

2) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych przy pracach z chemicznymi środkami ochrony roślin zaliczanymi do środków szkodliwych III, IV i V klasy toksyczności, z wyjątkiem związków o działaniu hormonalnym. Jednorazowy kontakt z tymi środkami nie może przekraczać 2 godzin dziennie, a ekspozycja tygodniowa nie może przekraczać 8 godzin.

5. Leki psychotropowe

Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy wszelkich pracach w kontakcie z lekami psychotropowymi.

XI. Prace zagrażające prawidłowemu rozwojowi psychicznemu

1) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach, przy których mógłby być zagrożony dalszy ich prawidłowy rozwój psychiczny. W szczególności są to prace związane z produkcją, sprzedażą i konsumpcją wyrobów alkoholowych - obsługa konsumentów w zakładach gastronomicznych; prace związane z produkcją, sprzedażą i reklamą wyrobów tytoniowych; prace związane z ubojem i obróbką poubojową zwierząt; obsługa zakładów kąpielowych i łaźni; prace rakarzy, prace przy sztucznym unasiennianiu zwierząt.

2) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych w wieku powyżej 16 lat, uczniów szkół zawodowych, w ramach programu nauczania zawodu kelnera przy obsłudze konsumentów w zakładach gastronomicznych, w których podawany jest alkohol pod warunkiem że prace te są wykonywane pod kierunkiem nauczyciela lub opiekuna w zakładach kategorii I i „S” w godzinach od 7 do 17, a w innych zakładach od 7 do 15, z wyłączeniem podawania przez nich napojów alkoholowych.

3) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach w warunkach mogących stanowić nadmierne obciążenie psychiczne, np. wymagających odbioru i przetwarzania dużej liczby lub szybko po sobie następujących informacji i podejmowania decyzji związanych z groźnymi następstwami, szczególnie w sytuacjach przymusu czasowego, w tym zwłaszcza obsługa automatycznej linii obróbki, operatora urządzeń sterowniczych.

4) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych do lat 16 przy wszelkich pracach w domach wczasowych i turystycznych, pensjonatach i hotelach, w tym hotelach robotniczych, a od 16 do 18 lat przy pracach pokojowych. Zakaz nie dotyczy części gastronomicznej.

5) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych w występach i produkcjach zawodowych tancerek i tancerzy w zakładach gastronomicznych

XII. Prace wzbronione ze względu na możliwość urazów u młodocianych i spowodowania zagrożeń dla innych osób

1) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach, podczas których są narażeni na zwiększone niebezpieczeństwo urazów, w tym w szczególności przy pracach związanych z:

a) obsługą młotów mechanicznych, pras, walców, nożyc, krajalnic, szarpaczy oraz napędów i przystawek przenoszących ruch na maszyny,

b) uruchamianiem maszyn i innych urządzeń bezpośrednio po ich naprawie,

c) połowem ryb, ich patroszeniem i filetowaniem oraz wszelkich pracach w działach produkcyjnych fabryk przetworów rybnych,

d) rozbiorem, trybowaniem i mieleniem mięsa,

e) obsługą ciągników i maszyn samojezdnych, bezpośrednią obsługą młocarni, sieczkarni i innych maszyn rolniczych, przy których występują zagrożenia wypadkowe, koszeniem kosą, obsługą buhajów, ogierów, knurów i tryków oraz wywozem obornika i gnojowic,

f) obróbką drewna przy użyciu pił z napędem elektrycznym lub mechanicznym, obsługą pił tarczowych, taśmowych, traków, maszyn do obróbki drewna o bezpośrednim ręcznym posuwie materiału oraz wszelkich pracach przy zrywce drewna.

2) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych w wieku powyżej 16 lat w zakresie potrzebnym do przygotowania zawodowego:

a) w zawodzie wędliniarza i aparatowego przetwórstwa mięsnego oraz kucharza - przy wykrawaniu elementów na mięsa drobne, rozbiorze uzupełniającym i obróbce elementów,

b) w zawodzie konserwiarza i aparatowego przetwórstwa rybnego - przy filetowaniu ryb,

c) w warsztatach szkolnych lub na stanowiskach szkoleniowych w zakładach pracy przystosowanych do prowadzenia praktycznej nauki zawodu, pod warunkiem wykonywania prac wymienionych w pkt 1 lit. a) i f) pod bezpośrednim nadzorem na stanowisku pracy nauczycieli zawodu lub instruktorów praktycznej nauki zawodu albo innych osób uprawnionych do prowadzenia praktycznej nauki zawodu,

d) chłopców - przy obsłudze ciągników w zakresie potrzebnym do nauki zawodu w zawodach rolniczych, w których program nauki zawodu przewiduje uzyskanie przez ucznia prawa jazdy uprawniającego do kierowania ciągnikiem,

e) chłopców - przy obsłudze samojezdnych maszyn rolniczych w zakresie niezbędnym do przygotowania zawodowego w zawodzie mechanizator rolnictwa, zgodnie z programem praktycznej nauki zawodu, pod bezpośrednim nadzorem nauczycieli zawodu lub instruktorów praktycznej nauki zawodu.

3) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach ze stosowaniem środków wybuchowych i łatwo palnych, prowadzeniem ciężkich maszyn budowlanych i drogowych, obsługą dźwignic, kafarów, kołowrotów, kotłów parowych, urządzeń i naczyń pod ciśnieniem powyżej 0, 5 atm, generatorów gazowych i innych urządzeń, których eksploatacja, uszkodzenie i nieprawidłowa czynność zagraża w stopniu większym niż przeciętnie zdrowiu obsługującego i innych osób znajdujących się w pobliżu.

4) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach przy liniach napowietrznych i kablowych, będących pod napięciem lub w pobliżu napięcia, w rozdzielniach prądu elektrycznego, w elektrycznych podstacjach, przy transformatorach i nastawniach, wszelkie prace przy obsłudze urządzeń energetycznych i elektrycznych znajdujących się pod napięciem, z wyjątkiem napięcia obniżonego (bezpiecznego) oraz prac konserwacyjnych przy urządzeniach central telefonicznych, wykonywanych przez absolwentów szkół zawodowych.

5) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych chłopców w wieku powyżej 17 lat, w zakresie potrzebnym do przygotowania zawodowego w zawodzie elektromontera, przy pracach związanych z montażem, demontażem i konserwacją linii napowietrznych i kablowych, rozdzielni i stacji transformatorów i nastawni, a także na wysokości do 10 m, przy zastosowaniu wymaganych przepisami energetycznymi środków ochronnych pod warunkiem całkowitego wyłączenia linii lub urządzeń spod napięcia przy jednoczesnym zabezpieczeniu miejsca pracy w taki sposób, by wykluczone było przypadkowe wyłączenie tych lini lub urządzeń pod napięcie oraz możliwość przypadkowego zbliżenia się na niebezpieczną odległość do części urządzeń pozostawionych pod napięciem lub ich dotknięcia, oraz zastosowania zabezpieczenia od wyładowań atmosferycznych.

6) Wzbronione jest zatrudnianie młodocianych:

- w transporcie kolejowym: przy pracach na stanowiskach związanych z ruchem pociągów, w tym w szczególności maszynistów pojazdów trakcyjnych i drezyn motorowych, dyżurnych ruchu, konduktorów, manewrowych, ustawiaczy, nastawniczych, zwrotniczych, operatorów maszyn torowych, sprzątaczy wagonów i przyczep oraz przy budowie i utrzymaniu sieci trakcyjnej,

- w transporcie i komunikacji samochodowej i tramwajowej: prace kierowców pojazdów silnikowych i ich pomocników, konduktorów w autobusach, trolejbusach; przy ręcznym przetaczaniu, spinaniu i odczepianiu wagonów i przyczep; zdejmowaniu, nakładaniu i pompowaniu opon samochodowych i ciągnikowych; prace konwojentów,

- w żegludze: wszelkie prace na jednostkach pływających oraz prace w portach związane z obsługą techniczną statków, prace na pogłębiarkach i przy wydobywaniu wraków,

- w lotnictwie: prace mechaników, pilotów w samolotach oraz prace związane z obsługą pasażerów w samolocie.

7) Dozwolone jest zatrudnianie młodocianych w zakresie potrzebnym do nauki zawodu:

a) montera nawierzchni kolejowej w wydzielonym warsztacie szkolnym, na torach ułożonych wyłącznie dla celów szkoleniowych, na terenie ogrodzonym i nie w bezpośrednim sąsiedztwie czynnych torów kolejowych dla ruchu pociągów,

b) maszynisty pojazdów trakcyjnych i zawodów związanych z obsługą ruchu pociągów- pod bezpośrednim nadzorem osób upoważnionych; zezwolenie dotyczy młodocianych, którzy ukończyli 17 lat,

c) kierowcy samochodu, gdy program nauki zawodu przewiduje uzyskanie przez ucznia prawa jazdy uprawniającego do kierowania pojazdami samochodowymi,

d) marynarza i rybaka przy wykonywaniu na jednostkach pływających prac przewidzianych programem praktycznej nauki zawodu, pod bezpośrednim nadzorem nauczycieli lub instruktorów.

e) elektromontera sieci i urządzeń elektrotrakcyjnych przy pracach związanych z budową i utrzymaniem sieci trakcyjnych, a także na wysokości do 10 m, przy zastosowaniu wymaganych przepisami środków ochronnych i zabezpieczających, przy wyłączonej sieci trakcyjnej spod napięcia i jednoczesnym zabezpieczeniu miejsca pracy w taki sposób, aby wykluczone było przypadkowe włączenie tego odcinka sieci pod napięcie lub przeniesienie napięcia przez pantograf pojazdu trakcyjnego. Prace te mogą być wykonywane tylko na wyznaczonych odcinkach linii kolejowej, na których na czas ich wykonywania wstrzymany jest ruch pociągów lub sieci trakcyjnej zbudowanej specjalnie dla celów szkoleniowych; zezwolenie dotyczy chłopców, którzy ukończyli 17 lat.