Na podstawie art. 33 ust. 1 ustawy o lasach¹, zwanej dalej ustawą, w związku z § 6 Statutu Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe² - w wykonaniu zadań wynikających z obowiązku Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych, określonego w art. 33 ust. 3 pkt 8 ustawy³, a ponadto mając na względzie art. 58 ust. 2 pkt 1 ustawy⁴ - postanawiam, co następuje:

Załącznik do Zarządzenia nr 93
Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych
z dnia 22 listopada 2022 r.

Program ochrony nietoperzy na gruntach będących w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe

Zatwierdzam do użytku służbowego:

DYREKTOR GENERALNY
LASÓW PAŃSTWOWYCH

I. Wprowadzenie

W Polsce dotychczas stwierdzono występowanie 27 gatunków nietoperzy. Większość związana jest w znacznym stopniu ze środowiskiem leśnym, gdyż w warunkach Europy Środkowej las stanowi dla wielu gatunków główne środowisko letniej aktywności. Z punktu widzenia tych zwierząt tereny zalesione spełniają dwie główne role: las zapewnia bezpieczne letnie kryjówki dzienne, w tym miejsca na tworzenie kolonii rozrodczych samic oraz zapewnia bogate w pokarm żerowiska.

Spośród nietoperzy występujących w naszym kraju, za związane w większym stopniu ze środowiskiem leśnym uważa się gatunki z rodzaju borowiec Nyctalus (borowiec wielki N. noctula i borowiaczek N. leisleri, a także stwierdzony u nas dotychczas raz borowiec olbrzymi N. lasiopterus), niektóre gatunki z rodzaju karlik Pipistrellus (zwłaszcza karlik większy P. nathusii), mopki Barbastella barbastellus, niektóre nocki Myotis (nocek Bechsteina M. bechsteinii, nocek Brandta M. brandtii, do pewnego stopnia nocek Natterera M. nattereri, nocek rudy M. daubentonii i nocek duży M. myotis), a także gacki brunatne Plecotus auritus. W nieco mniejszym stopniu las wykorzystują mroczki Eptesicus (mroczek pozłocisty E. nilssonii i mroczek posrebrzany V. muri-nus) i podkowce (Rhinolophus spp.). Najmniej związane z lasem są mroczek późny E. serotinus (gatunek synantropijny, jednak chętnie polujący w ekotonie leśno-polnym) i gacek szary P. austriacus.

Zima to dla nietoperzy okres spoczynku, jednak i wówczas wiele z nich pozostaje na terenach zalesionych, gdzie znajduje się znaczna część ich zimowych schronień (jaskiń, opuszczonych fortyfikacji, starych piwnic, itp.). Możliwe jest także zimowanie nietoperzy w pniach drzew. Nietoperze opuszczają zimowiska i pojawiają się w lesie wiosną, od marca do kwietnia. Samice w tym okresie zajmują kryjówki, w których następnie zakładają kolonie rozrodcze, samce bytują pojedynczo lub w mniejszych skupieniach. Kryjówkami są dziuple lub sztuczne schronienia: ptasie skrzynki lęgowe lub różnej konstrukcji skrzynki dla nietoperzy. Dla niektórych gatunków optymalnym miejscem zakładania kolonii rozrodczych mogą być inne sztuczne obiekty w lesie, takie jak ambony łowieckie lub położone w głębi lasu budynki, zwłaszcza drewniane. W kryjówkach rozrodczych nietoperze bytują do przełomu lata i jesieni, kiedy następuje usamodzielnianie się młodych i stopniowy rozpad kolonii. Część samic i młodych zwykle przebywa w kryjówkach do odlotu na zimowiska.

Las, jako środowisko żerowania, zapewnia optymalne warunki wielu gatunkom nietoperzy, w tym również takim, które przylatują do lasu z innych środowisk. Wśród nietoperzy polujących w lasach wyróżnić można gatunki żerujące głównie w zwartych drzewostanach, w koronach drzew, polujące w pobliżu koron, takie, które polują na otwartych obszarach wewnątrz lasu oraz polujące ponad koronami drzew. Są tym samym doskonałym limiterem szkodników w lasach, bowiem zwierzęta te polują między innymi na nocne motyle, w tym na owady z gatunków powodujących uszkodzenia drzewostanów.

II. Ochrona prawna nietoperzy

W Polsce wszystkie gatunki nietoperzy objęte są ochroną ścisłą na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2016, poz. 2183). Oznacza to między innymi zakaz ich umyślnego zabijania, okaleczania, płoszenia i niepokojenia, umyślnego niszczenia ich siedlisk oraz ochronę kolonii i kryjówek przez nie zajmowanych, a także miejsc ich licznego występowania, jak żerowiska. Rozporządzenie wprowadza również zakaz utrudniania zwierzętom dostępu do schronień. W załączniku nr 1 do Rozporządzenia („Gatunki objęte ochroną ścisłą"), znalazły się wszystkie krajowe gatunki nietoperzy. Określono je jako wymagające ochrony czynnej, co oznacza możliwość i konieczność stosowania (w przypadku zaistnienia takiej potrzeby) aktywnych zabiegów ochronnych.

Podstawę prawną ochrony nietoperzy w Unii Europejskiej stanowi Dyrektywa Siedliskowa Unii Europejskiej (92/43/EEC). Artykuł 12 nakazuje państwom członkowskim UE ustanowienie systemu ścisłej ochrony gatunków zwierząt wymienionych w Załączniku IV Dyrektywy, w którym wymieniono wszystkie gatunki nietoperzy występujące w Polsce. Oprócz tego, osiem gatunków nietoperzy zostało umieszczonych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Ochrona tych gatunków odbywa się poprzez zastosowanie specjalnej formy ochrony w postaci obszarów Natura 2000. Są to tak zwane „gatunki naturowe". W Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej znalazły się dwa gatunki podkowców: podkowiec duży (Rhinolophus ferrumequinum) i podkowiec mały (Rhinolophus hipposideros), pięć gatunków nocków: nocek duży (Myotis myotis), nocek ostrouszny (Myotis oxygnathus), nocek Bechsteina (Myotis bechsteinii), nocek orzęsiony (Myotis emarginatus) i nocek łydkowłosy (Myotis dasyc-neme), a także mopek (Barbastella barbastellus).

Wymienione zapisy Dyrektywy Siedliskowej zostały włączone do Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz. U. 2004 nr 92, poz. 880) i wspomnianego Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r.

Do ścisłej ochrony nietoperzy zobowiązują Polskę również ratyfikowane międzynarodowe konwencje: o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej i ich siedlisk (Konwencja Berneńska), o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencja Bońska) oraz Porozumienie o Ochronie Populacji Nietoperzy Europejskich (EUROBATS, w ramach Konwencji Bońskiej).

III. Zagrożenia dla nietoperzy

Głównym zagrożeniem dla nietoperzy jest obecnie działalność ludzka, jeśli powoduje niekorzystne zmiany w środowisku.

Wstępne oceny stanu ochrony nietoperzy w skali regionów biogeograficznych, wynikające z monitoringu prowadzonego w latach 2020-2021 przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska, sugerują, że stan jest znacznie gorszy niż podany w ostatnim raporcie do Komisji Europejskiej (Raport 2013-2018). Zły stan populacji dotyczy nietoperzy z gatunku nocek duży oraz nocek orzęsiony (zmiana z U1 na U2). Stan populacji pozostałych gatunków objętych monitoringiem - mopka zachodniego, nocka Bechsteina, nocka dużego i podkowca małego, oceniany jest na U1, czyli stan populacji na stanowiskach monitoringowych również odbiega od stanu, którą zgodnie z wiedzą ekspercką można byłoby określić jako populację silną i stabilną.

Zagrożenia w okresie zimowym dotyczą niszczenia kryjówek przez ich nadmierną penetrację przez ludzi (ruch turystyczny i speleologiczny), wandalizm (niszczenie zabezpieczeń obiektów), zabijanie hibernujących nietoperzy oraz zmiany warunków mikroklimatycznych w zimowiskach. W okresie letnim dochodzi do niszczenia kryjówek letnich kolonii nietoperzy (rozbudowa i remonty budynków, uszczelnianie wlotów do schronień, zagospodarowywanie poddaszy) oraz innego rodzaju schronień (kryjówek przejściowych, miejsc rojenia), iluminacje obiektów i wokół obiektów ze schronieniami (przepłaszanie nietoperzy, narażanie ich na ataki ze strony drapieżników), a także zabijanie nietoperzy na trasach ich przelotów.

IV. Cel

Celem Programu jest zachowanie istniejących schronień nietoperzy, poprawa ich stanu oraz stworzenie nowych miejsc rozrodu na gruntach będących w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe.

V. Planowane działania

W ramach Programu planuje się realizację następujących działań stanowiących formę ochrony czynnej nietoperzy:

- ochrona letnich schronień nietoperzy (w tym m.in. zabezpieczanie i adaptacje miejsc tworzenia kolonii letnich na poddaszach, strychach budynków, szczelinach stropów, ścian, budowa podestów/platform na guano, zabezpieczenie wykorzystanych przez zwierzęta wlotów i wylotów, montaż nowych skrzynek pod-lub natynkowych, itp.);

- ochrona zimowisk nietoperzy (w tym m.in. zabezpieczenie wejść do jaskiń, dużych schronów podziemnych, częściowa rekonstrukcja zniszczonych obiektów, itp.);

- tworzenie nowych schronień zimowych - hibernaculów (m. in. budowa nowych obiektów, rekonstrukcja już istniejących (np. piwniczek ziemnych, małych schronów bojowych), itp.);

- tworzenie nowych kryjówek dla nietoperzy, rekonstrukcja i modyfikacja istniejących (w tym m.in. montaż skrzynek dla nietoperzy, czyszczenie skrzynek, itp.);

- inwentaryzacja i monitoring zasiedlenia schronień i kryjówek;

- działania edukacyjno-informacyjne (w tym. m. in. prowadzenie działań edukacyjnych, organizacja konferencji i spotkań skierowanych do konkretnych odbiorców, publikowanie poradników i kompendiów wiedzy o nietoperzach, artykułów popularyzatorskich w czasopismach i biuletynach, udział w konferencjach, itp.);

- inne metody ochrony nietoperzy.

VI. Uczestnicy

- jednostki organizacyjne Lasów Państwowych,

- inne państwowe jednostki organizacyjne,

- osoby prawne,

- osoby fizyczne.